به گزارش قلم، دکتر علی بیت اللهی در ششمین جلسه نشست «در جستجوی مدیریت مردمی بحران» که با موضوع مدیریت ریسک و زمینه‌های حقوقی بحران در خانه گفتمان شهر برگزار شد، با اشاره به سیل اخیر که از روزهای پایانی سال گذشته آغاز شد و تا چند روز بعد از سال جدید ادامه داشت، اظهار کرد: سیل از ۲۸ اسفند ماه در استان گلستان از شهرستان گنبد آغاز شد سپس به شهرستان آق قلا رسید و خسارات جانی و مالی بسیاری بر جای گذاشت. پس از آن نیز پنجم فروردین سیل دروازه قرآن شیراز یکباره ۲۱ قربانی گرفت سپس چندین روزهای لرستان و خوزستان را درگیر خود کرد. طبق آمار سازمان مدیریت بحران در این مدت حدود ۴۶ مرد و ۲۳ زن بر اثر سیلاب کشته شدند.
وی افزود: سازمان مدیریت بحران و وزارت کشور خسارت ناشی از این سیل را ٣۵ هزار میلیارد تومان اعلام کرد اما به نظر می‌رسد این رقم، میزان مستقیم تلفات است و به احتمال زیاد سیل اخیر خسارت بیشتری را ایجاد کرده است.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با بیان اینکه طی وقوع این سیلاب مقدار آب بسیار زیادی وارد چرخه شد، گفت: بر اساس اعلام سازمان هواشناسی طی مدت زمان دو روز ۳۸۵ میلیمتر بارندگی در ایستگاه توسکاچال شهرستان مینو دشت ستان گلستان ثبت شد. رودخانه‌های استان لرستان نیز بر اساس اطلاعات ایستگاه‌های باران‌سنج وزارت نیرو بیش از سه برابر حجم دبی رودخانه آب داشتند. این آمار و ارقام نشان می دهد که وقوع سیل اخیر قابل انتظار بود چرا که حجم آب به شدت افزایش پیدا کرده بود.
بیت اللهی در پاسخ به این سوال که «چطور می‌توان ابعاد خسارت را کاهش داد یا اساسا اقدامی انجام داد که حادثه‌ای اتفاق نیفتد»،گفت: «ریسک» به معنی همپوشانی خطر و آسیب پذیری است یعنی اگر در یک سو خطر و در سوی دیگر آسیب پذیری باید وجود داشته باشد، برای به وجود آمدن «ریسک» باید این دو مولفه در کنار یکدیگر قرار گیرند. به عنوان نمونه اگر در کویر لوت ایران زلزله ای اتفاق بیفتد «ریسک» آن صفر است چرا که المان آسیب پذیری در آن ناحیه وجود ندارد یا اگر در کشوری پیشرفته که آسیب پذیری کمی در برابر زلزله دارد، زمین لرزه ای اتفاق بیفتد «ریسک» نزدیک به صفر است بنابراین جمله‌ای که «ریسک» را تعریف می‌کند درباره کنش ریسک و در معرض قرارگیری است.
وی با بیان اینکه در جامعه جهانی و کشورهای پیشرفته مدیریت ریسک انجام می شود،اظهارکرد: در جامعه جهانی در معرض خطر قرار گرفتن به نحوی کاهش داده می‌شود. در واقع باید برای کاهش ریسک خطرات در کشور اقدامی انجام دهیم که خطر اتفاق نیفتد و در صورت وقوع المان‌ها آسیب نبینند. اصلی‌ترین موضوع این است که کاری کنیم که المان‌های آسیب پذیر در معرض خطر قرار نداشته باشد که برای انجام این اقدامات باید ریسک را شناسایی و تحلیل کنیم و برنامه‌ای برای پاسخ به آن داشته باشیم.
بیت اللهی با تاکید بر اینکه جوامع پیشرفته حوادث را پایش و کنترل می‌کنند و این اقدام یکی از عوامل مهم برای کاهش ریسک است، گفت: در کشور ما قانون مصوب می‌شود اما کنترل و پایشی برای اجرایی شدن آن انجام نمی‌شود.به عنوان نمونه قرار بود گرگان‌رود لایروبی شود اما این اتفاق محقق نشد. در واقع مطالبه کردن موضوعی است که باید آن را تقویت کنیم.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با اشاره به اینکه در محدوده جاده مرودشت شیراز به اصفهان سیلی رخ داد که در پی آن ٢١ نفر جان خود را از دست دادند،اظهارکرد: مدت زمان این سیل حدود ١٢ دقیقه بود. اگر نقشه شیراز و گستره‌اش را نگاه می‌کنیم متوجه شباهت آن با شهر تهران می‌شویم البته که در تهران از این اژدهای هفت سر یعنی حوزه‌های آبریز، هفت عدد دارد که بر شهر و نقاط بسیار پر تردد مسلط است.
وی در ادامه جزئیات وقوع سیل شیراز و دلایل آن را تشریح کرد و گفت: حوزه آبریز تنگه الله اکبر که در روستای زنگی آباد شهر شیراز واقع شده حدود ٢٣ کیلومتر مربع است. طبق آمار باران‌سنج آب منطقه‌ای شیراز که در باغ ارم مستقر است در این حوزه طی مدت زمان ١۵ دقیقه ٢١ میلیمتر باران می‌بارد. از گذشته نیز سیل در این مناطق جریان پیدا می‌کرده است به‌طوری که در گذشته در قسمت انتهایی این حوزه که به دروازه قرآن منتهی می‌شود،آبراهه‌ای وجود داشته که بعد از مدتی به دلیل مشکلات ترافیکی پر شد و برای مدیریت ریسک آن حدود ٣٠٠ متر بالاتر از دروازه قرآن مرودشت، در بالادست استخری به‌طول ١٣۵، عرض ٣۵ و عمق ۴۴ متر ساخته شد تا سیلاب در این محل جمع شود و از لوله بتنی با قطر ١.۵ متر و طول سه کیلومتر که در انتهای استخر تعبیه شده، خارج و به سمت خشک رود شیراز حرکت کند سپس دریاچه مهارلو هدایت شود.
بیت اللهی افزود: چه بسا سیلی که از لوله ۱.۵ متری خارج شود، سیل نیست. باید این نکته را هم در نظر بگیریم که این استخر هیچ دیوار حائل یا حوضچه آرامشی که گل و لای گرد و خاک را بگیرد ندارد بنابراین با شیبی که دارد تمام درختان، اجسام و... که داخل سیل وجود دارد در دهانه این لوله جمع می‌شوند و انتظار می‌رود که این ناحیه بسته شود.
وی افزود: آبی که از بالادست جاری می‌شود به سمت استخر می‌رود و دبی آبی با شدتی در حدود ۵٠ متر مکعب در ثانیه را با خود می آورد. این لوله ١.۵ متری در بهترین حالت خود طبق محاسبات در این مدت ۱۰ متر مکعب را به بیرون منتقل می‌کرده است پس مشخص است که مقدار آب باقی مانده آن در مدت زمان چند دقیقه سرریز می‌شود و به سمت شرقی بلوار مرودشت حرکت می‌کند.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با تاکید بر اینکه اشتباه اول این حادثه، خطایی مهندسی بود، گفت: اولین اشتباه این بود که آبراهه طبیعی تخریب شد و به جای آن لوله‌ای با قطر ۱.۵ متر را برای تخلیه سیلاب تعبیه کردند.
بیت اللهی درباره خطر وقوع سیل در شهر تهران گفت: شهر تهران از سمت چپ در معرض دره وردیج است و حوزه آبریز کن در این محل وجود دارد که به فرودگاه مهرآباد ختم می‌شود. اگر بخواهیم این حوزه را با حوزه آبریز شیراز مقایسه کنیم باید در نظر بگیریم که حوزه آبریز شیراز ٢٣ کیلومتر مربع و حوزه کن ٢٢٠ کیلومتر مربع است که حدود ١٠ برابر می شود و با این تغییر اقلیم باید به فکر چاره‌ای در این زمینه باشیم. حوزه آبریز فرحزاد نیز حدود ٣٠ کیلومتر مربع است که به سمت صادقیه می‌رود و حوزه آبریز درکه نیز از چمران به سمت کانال گیشا ختم می‌شود. باید در نظر گرفت که اگر سیلی رخ دهد تبعات جبران ناپذیری خواهد داشت. در حوزه آبریز گلابدره نیز سیلی در سال ۶۶ حوالی تجریش اتفاق افتاد چندین کشته داشت همچنین حوزه آبریز دارآباد بر اتوبان امام علی مشرف است که تا جنوب تهران ادامه دارد. باید فکر کنیم که چه می‌شود اگر این حادثه رخ دهد.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی ادامه داد: باید برای این هفت دره دستگاه های هشدار دهنده‌ای ایجاد کنیم، خطر سیل را جدی بگیریم چراکه خطر سیل بسیار جدی است و اگر ارتفاع آب به ٣٠ سانتیمتر برسد خودرو را با خود جابه‌جا می‌کند. این سیستم‌ها در دنیا نیز موثر بوده است. درواقع مدیریت سیل بهتر از زلزله جوابگو است.
در ادامه این نشست محمد جعفر سلطانی - عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیز داری کشور-گفت: هدف ما این است که با انجام پژوهش‌های مناسب مشکلات مملکت را به نحوی حل کنیم که کمترین خسارت را به منابع آب و خاک و پوشش گیاهی داشته باشد. سیل امسال اتفاق خارق العاده‌ای نبود و در واقع آنچه را که کاشتیم، برداشت کردیم. بی توجهی به مباحث و تحقیقات دانشگاهی یکی از علل ناتوانی در برابر حوادث است. در کشور ۳۲ مرکز تحقیقاتی مرتبط و نیمه مرتبط به سیل داریم و از سال ۱۳۷۱ در منطقه‌ای از شهرستان فسا پخش سیلاب در آب خانه‌ها اجرا شد و نتیجه بسیار خوبی داشت.
سلطانی با بیان اینکه زمانی که به این طرح‌ها کوچکترین توجهی نمی‌شود بنابراین نمی توان انتظار داشت که از حوادث جلوگیری شود، گفت: ما نباید سیل را حذف کنیم بلکه باید آن را مدیریت کنیم تا بتوانیم از ویژگی‌های مثبت آن استفاده کنیم. اگر سیل اخیر را از کانال صدمات و خسارات نگاه نکنیم سرسبزی و آبادانی می‌بینیم. باید دوره بازگشت‌ها را بدانیم و بعد از اینکه دوره بازگشت‌ها را پیش‌بینی کردیم، منفعت‌طلبی را کنار بگذاریم و ساخت و ساز بی رویه را متوقف کنیم.
وی با تاکید بر اینکه یکی از موارد آن ساخت و ساز بی رویه در دشت مشاء است، گفت: باید ببینیم که دشت مشاء به چه وضعیتی افتاده است به‌طوری که وسط رودخانه ویلا سازی کرده‌اند. سیل اگر ۱۰ سال پیش نیاید ممکن است دوره بازگشت ۵۰ سال داشته باشد. در آن زمان همه این راه‌ها را می‌شوید و با خود می آورد. ما ساخت و ساز بی‌رویه انجام می‌دهیم و بعد از طبیعت انتظار داریم خود را کنترل کند اما طبیعت وحشی است و اولین گام در راه مدیریت اراضی و مدیریت سیل انجام دقیق آمایش سرزمین است هر چیزی باید سر جای خود باشد. سد سازی بی رویه به چه قیمتی باید انجام شود؟
این عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت و آبخیزداری ادامه داد: من دی ماه سال گذشته به معاونت علمی ریاست جمهوری، پروپوزالی را با عنوان سیستم هشدار سیل بر پایه IOT ارایه کردم. این پروپوزال ابتدا برای کن بود. تمام سنسورها، زیرساخت‌ها و تعاملاتی که باید با وزارت ارتباطات داشته باشیم در آن در نظر گرفته شده بود و هزینه کلی آن ١۴٠ میلیارد ریال می‌شد اما پروپوزال به خاطر مبلغ و اعتبار آن برگشت داده شد و گفتن این زیاد است. بعد از آن به سراغ حوزه وردیج و واریش رفتم که مستقیم بر اتوبان همت سوار است. طی سال‌های گذشته نیز طرحی جامع برای جلوگیری از وقوع سیل توسط یکی از روسای سابق جنگل‌ها و مراتع تعریف شد که در ارتباط با حوزه وردیج - واریش است که شاید به همین دلیل است که تاکنون در این منطقه سیل رخ نداده است.
وی در پایان گفت: تهران سیل‌های مخرب بسیاری را از جمله سیل سال ۶۶ تجربه کرده است. پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور از نظر آبخیزداری این منطقه را با خطر بالا در نظر گرفته است.
