کاهش اقتصاد رسمی موجب افزایش تعداد بیکاران، افزایش تعداد کارکنان بدون مزد و کارکنان مستقل و افزایش سهم اقتصاد غیرثبتی از کل اقتصاد شده است.
به گزارش روابط عمومی موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، دکتر عباس خندان از اعضای هیأت علمی دانشگاه خوارزمی در بخشی از کتاب «اقتصاد غیر رسمی در ایران، اندازه و بررسی علل و آثار» که در راستای انتشار نتایج مطالعات "طرح جامع مطالعات اقتصاد ایران" توسط موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی چاپ و منتشر شده، به موضوع اقتصاد غیر ثبتی در ایران و تأثیر آن بر اقتصاد رسمی پرداخته است.
دکتر خندان در این کتاب معتقد است: فعالیت هایی که ماهیت قانونی دارند، اما به دلیل کوچکی مقیاس یا توسعه نیافتگی از دید و کنترل دولت پنهان می مانند، با عنوان اقتصاد غیر ثبتی شناخته می شوند. در این میان بخشی از این فعالیت ها مانند دست فروشی و مسافربری وسایل نقلیه شخصی با تبادل پول انجام می شوند و برخی دیگر مانند کار زنان خانه دار یا تعمیرات شخصی لوازم منزل به صورت خود اتکا و بدون تبادل پول انجام می شوند.
در این گزارش بر آنیم تا با استناد به این اثر پژوهشی به بررسی فعالیت های غیر ثبتی، اندازه آنها و علل و آثار آن بر اقتصاد رسمی بپردازیم.
اما اقتصاد غیر ثبتی به دو قسمت تقسیم میشود. بخشی از اقتصاد غیر ثبتی، فعالیت هایی است که در مقیاس بسیار کوچک خانوادگی و خویشاوندی انجام می شود. این بخش از اقتصاد توسط افراد کارکن فامیلی بدون مزد و حقوق ردیابی می شوند و بخش دیگر از اقتصاد غیر ثبتی، فعالیت های مستقل و خوداتکا هستند و حجم آنها توسط دو نشانگر جمعیت زنان خانهدار و تعداد کارکنان مستقل ردیابی می شوند.
در این راستا هرچه جمعیت زنان خانه دار افزایش یابد، انتظار می رود که فعالیت های خوداتکا درون خانه نیز افزایش یابد. علاوه بر این افزایش تعداد کارکنان مستقل از کل نیروی کار نیز با فعالیتهای مستقل در مقیاس کوچک مرتبط است. انتظار می رود که هر دو این نشانگرها با اقتصاد غیر ثبتی به طور مثبت در ارتباط باشند.
اما عوامل موثر بر اقتصاد غیر ثبتی نیز در دو نوع وابسته خانوادگی و مستقل خوداتکا متفاوتند. فعالیت های در مقیاس کوچک خویشاوندی معمولا در شرایط توسعه نیافته نهادها و بازارها اتفاق می افتد و نهادهای حفاظت از حقوق مالکیت و گسترش بازارها موجب می شود که حجم این فعالیتها با توسعه کشور، کمتر شوند. به همین منظور دو متغیر جمعیت روستایی و جمعیت شاغل در بخش کشاورزی به عنوان علت در نظر گرفته می شوند.
وی می افزاید: از آنجایی که سطح توسعه در روستاها و بخش کشاورزی کمتر است، انتظار می رود که فعالیت های خانوادگی رونق بیشتری داشته باشند. علاوه بر این درآمد سرانه و تورم نیز بر حجم این فعالیت ها موثرند. همچنین انتظار می رود که افزایش بیکاری نیز موجب رونق این فعالیتها شوند که البته اثر درآمد سرانه و تورم نیز بر این دسته از فعالیت ها قابل آزمون است. اما نکته مهم ارتباط بین این دو نوع فعالیت است. در شرایط بیکاری و نبود فعالیت در اقتصاد رسمی، افراد با دو گزینه فعالیت مستقل یا فعالیت در مقیاس خویشاوندی روبرو هستند. انتظار می رود این دو دسته از فعالیت ها به صورت جایگزین یکدیگر عمل کنند.
برای انجام این طرح تمام داده ها و آمار مورد استفاده برای شاغلان جمعیت زنان، زنان خانه دار، کارکن مستقل و فامیلی، تعداد بیکاران، درآمد سرانه، تورم، شاغلان بخش کشاورزی و جمعیت روستایی از منابع آماری بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و همچنین مرکز آمار ایران به صورت فصلی برای بازه زمانی بهار 1384 تا تابستان 1394 جمع آوری شده اند.
فعالیتهای غیر ثبتی در سالهای جنگ افزایش داشته است
شاخص ها در این پژوهش نشان می دهد که در سال های جنگ، تولیدات غیر ثبتی به نسبت اندازه اقتصاد غیر رسمی با یک جهش قابل ملاحظه افزایش یافته است. بخشی از این جهش ناشی از رشد منفی اقتصاد در این سالهاست. از سال 1360 تا 1368 اقتصاد کشور در طول 5 سال رشد منفی داشته است و در آن سالها که رشد مثبت بوده، بیشتر در نتیجه افزایش قیمت نفت بوده است. همچنین از آنجا که اقتصاد غیر رسمی جایگزین اقتصاد رسمی است، انتظار می رود که فعالیت ها و عوامل تولید در این مدت از اقتصاد رسمی به سمت فعالیت های غیر رسمی و غیر ثبتی منتقل شده باشند.
جهش دوم در اندازه نسبی اقتصاد غیر ثبتی را می توان در سالهای 1384 تا 1394 دید. در هر دو دوره میتوان انتظار داشت که کاهش اقتصاد رسمی موجب افزایش تعداد بیکاران، کارکنان بدون مزد و کارکنان مستقل و از این طریق موجب افزایش سهم اقتصاد غیر ثبتی از کل اقتصاد شده باشد.
در بررسی علل نیز دیده شد که نوع نخست فعالیتهای غیر ثبتی یعنی فعالیت های خانگی و خویشاوندی بیشتر تابعی از توسعه یافتگی کشورهاست. این نوع از فعالیت ها بیشتر در روستاها و در میان کشاورزان دیده می شوند و این دو متغیر تأثیر مثبتی داشته اند. علاوه بر این بیکاری و کمبود شغل در اقتصاد رسمی نیز تأثیر مثبتی بر این فعالیت ها دارند. در واقع هزینه فرصت این دسنه از فعالیت ها، کار در بازار رسمی و دریافت دستمزد است. اگر شرایط بازار رسمی نامناسب باشد، این فعالیت ها هزینه فرصت کمی دارند.
درباره علل فعالیت های مستقل نیز ابتدا میتوان به جمعیت زنان به عنوان یک متغیر کنترل اشاره کرد. افزایش جمعیت زنان بالای 10 سال به معنی افزایش تعداد زنان خانه دار و بنابراین افزایش فعالیت های مستقل و خوداتکا به صورت مطلق است. نتیجه مهم دیگر، برآورد یک رابطه جایگزین بین این دو نوع فعالیت هاست. رونق فعالیت های خویشاوندی تأثیر منفی برفعالیت های مستقل دارد.
در بررسی برآوردهای فصلی نیز دیده شد که در دو فصل آغازین سال که فعالیت های رسمی رونق دارند، فعالیت های غیر ثبتی در حداقل خود هستند و در دو فصل پایانی به حداکثر می رسند.
بیکاری؛ مهمترین علت فعالیتهای غیر ثبتی است
در پایان می توان اشاره کرد که یکی از مهمترین علل فعالیت های غیر ثبتی نرخ بیکاری است. بیکاری موجب رشد فعالیت های غیر ثبتی و مستقل می شود؛ چرا که نابسامانی وضعیت و شرایط اقتصاد رسمی بدان معنی است که این فعالیت ها هزینه فرصت کمی دارند. بنابراین می توان گفت که بیکاری موجب جذب نیروی کار به بخش های غیر رسمی شده و بنابراین آثار ضد توسعه ای دارد. پس یکی از مهترین سیاست ها برای کاهش اندازه اقتصاد غیر رسمی، تلاش برای ایجاد موقعیت های جدید در اقتصاد رسمی است.
