خدمت سربازی عبارت است از نام‌نویسی اجباری افراد برای خدمت به کشور خود که معمولاً به صورت مسلحانه انجام می‌گیرد. این پدیده از زمان‌های بسیار دور وجود داشته و در برخی از کشورها با نام‌های مختلف هنوز هم وجود دارد. این نوع از خدمت را می‌توان در زمان‌های دوری چون 221 سال قبل از میلاد مسیح در چین مشاهده کرد. خدمت سربازی معمولاً مختص مردها بوده و به جز موارد معدودی چون بولیوی، چاد، اریتره، موزامبیک و رژیم اشغالگر قدس که زنان نیز باید به خدمت سربازی بروند در سایر کشورها این نوع خدمت تنها افراد مذکر سالم را در بر می‌گیرد.
طرح‌های جایگزین خدمت نظامی در کشورهای مختلف معمولاً به شکلی از خدمات ملی و به دلایل مختلف، از جمله سلامت ناکافی، دلایل سیاسی و... انجام می‌پذیرد. این نوع از سربازی در کشورهای مختلف به انواع گوناگون و تحت نام‌های متفاوتی وجود دارد. در ادامه به بررسی تجربیات چند کشور در این زمینه پرداخته شده است.
ایالات‌متحده آمریکا
سابقه این نوع خدمت در آمریکا به دوران جنگ جهانی اول باز‌می‌گردد. قانون خدمت سربازی در آمریکا در دوران جنگ جهانی اول شرایطی را برای کسانی در نظر گرفته بود که عضویت در فرقه‌های خاص مذهبی آنها را از شرکت در هر نوع مبارزه مسلحانه‌ای منع می‌کرد. این قانون شامل حال کسانی می‌شد که عضو فرقه‌های صلح‌طلب از جمله فرقه‌های آناباپتیست (Anabaptist) و کواکرها (Quakers) بودند. از این افراد بیشتر در اردوگاه‌های نظامی استفاده می‌شد و دیدگاه دولت در آن زمان این بود که قرار گرفتن این افراد در کنار سربازان آنها را تشویق به قبول خدمت سربازی می‌کند. این قانون به دلیل مشکلاتی که در راه اجرای آن پیش آمد تجربه موفقی به حساب نمی‌آید.
با توجه به مشکلات به وجود آمده در جنگ جهانی اول قبل از ورود ایالات‌متحده به جنگ جهانی دوم قانونی به تصویب رسید که مهم‌ترین بند آن به صورت زیر بود:
«هر کسی که به دلایل اعتقادی نتواند در تمرین و خدمت نظامی شرکت کند... به جای آن به کارهای دارای اهمیت مملکتی در راستای غیرنظامی گماشته می‌شود.»
کسانی که تحت حمایت این لایحه برای خدمت غیرنظامی ثبت‌نام می‌کردند در اردوگاه پادگان مشغول به زندگی می‌شدند. اردوگاه به عنوان یک پایگاه عملیات محسوب می‌شد که داوطلبان از آنجا به محل خدمت خود مراجعت می‌کردند. این اردوگاه‌ها معمولاً در مناطق روستایی در نزدیکی مراکز کشاورزی، معادن و جنگل‌ها قرار داشتند. از این داوطلبان برای کارهایی چون کشاورزی، دامداری، کار در معادن، جنگل و بیمارستان‌های روانی (با توجه به تعداد نسبتاً بالای مجروحانی که با مشکلات روانی روبه‌رو بودند) استفاده می‌شد و حتی در بیمارستان‌ها تحت آزمایش‌های پزشکی قرار می‌گرفتند.
پس از پایان جنگ جهانی در زمان‌های مقتضی همچون دوران جنگ کره نیز خدمت غیرنظامی در آمریکا وجود داشت ولی در زمان صلح و همچنین در حال حاضر این نوع خدمت و خدمت سربازی اجباری در این کشور وجود ندارد.
آلمان
آلمان از سال 1956 تا 2011 قانون خدمت سربازی اجباری داشت. در زمان اجرای این قانون داوطلبان می‌توانستند به جای انجام خدمت سربازی به صورت نظامی، در بخش‌های دیگر از جمله سازمان اورژانس، بخش خدمات سلامت، آتش‌نشانی و سازمان صلیب سرخ و سایر ارگان‌های مربوط به خدمات اضطراری به خدمت بپردازند. همچنین این افراد امکان خدمت در بیمارستان‌ها، مهدکودک‌ها و مراکز درمانی افراد ناتوان را داشتند. در این کشور قانونی وجود داشت که دوران خدمت غیرنظامی نباید بیشتر از دوران خدمت نظامی باشد.
همچنین برای داوطلبان امکان دیگری وجود داشت که بر اساس آن داوطلب باید برای مدت دو سال در کشورهای توسعه‌یافته خدمت کند. داوطلبان برای انجام این نوع خدمت باید دارای سوابق تحصیلی مناسب بوده یا با گذراندن دوران آموزشی برای این کار آماده می‌شدند. در بسیاری از این موارد این افراد برای مدتی بسیار طولانی‌تر از مدت لازم قانونی در این کشورها باقی ماندند و همین موضوع یکی از دلایل وجود تعداد زیادی آلمانی در سازمان‌های حمایتی موجود در کشورهای در حال توسعه بوده است.
سایر کشورها
در حال حاضر کشورهای آنگولا، اتریش، بلاروس، قبرس، دانمارک، استونی، فنلاند، مکزیک، نروژ، پاراگوئه، روسیه، سوئیس و رژیم اشغالگر قدس دارای خدمت جایگزین به جای خدمت سربازی هستند. در ادامه به بررسی شرایط خدمت غیرنظامی در برخی از این کشورها پرداخته شده است.
فنلاند
خدمت غیرنظامی در فنلاند که سیویلی‌پالولوس (Siviilipalvelus) خوانده می‌شود راهکاری جایگزین به جای خدمت سربازی است که دوره آن 347 روز بوده و طبق ماده 127 قانون اساسی فنلاند برای کسانی که نمی‌توانند خدمت نظامی انجام دهند در نظر گرفته شده است. این نوع خدمت در فنلاند تنها برای کسانی در نظر گرفته شده است که به دلایل اعتقادی قادر به انجام فعالیت نظامی نباشند. سابقه این قانون در فنلاند به سال 1931 باز‌می‌گردد. برای ورود به این طرح داوطلبان باید فرم درخواست را به همراه دلیل عدم توانایی به انجام خدمت نظامی پر کنند و پس از بررسی در کمیته مربوطه و موافقت می‌توانند به خدمت غیرنظامی بپردازند. سپس داوطلبان در سازمان‌های غیرانتفاعی به خدمت می‌پردازند که بدون دستمزد است. داوطلبان نمی‌توانند در احزاب و ارگان‌های سیاسی به خدمت بپردازند.
تایوان
مدت خدمت در این کشور 12 ماه است که داوطلبان می‌توانند با توجه به توانایی‌های خود به جای انجام خدمت نظامی، در سازمان‌‌هایی چون پلیس، آتش‌نشانی، درمانگاه‌های عمومی، ادارات دولتی یا به صورت معلم در مناطق محروم به مدت 12 ماه و 15 روز به خدمت بپردازند. همچنین امکان خدمت در وزارت دفاع این کشور برای افراد تحصیل‌کرده در رشته‌های مرتبط برای انجام تحقیقات مربوطه نیز در این کشور وجود دارد.
اتریش
طول دوران سربازی در کشور اتریش شش ماه است. مشمولین می‌توانند به جای این شش ماه، به مدت 9 ماه خدمت غیرنظامی در ارگان‌های مربوطه انجام دهند که بیشتر آنها سازمان‌های غیردولتی (NGO) هستند. محبوب‌ترین نوع خدمات غیرنظامی در کشور اتریش، سازمان آمبولانس (مربوط به بیماران غیر‌اورژانسی) و خانه سالمندان گزارش شده است. گزینه‌های دیگر عبارت است از بیمارستان‌ها، سازمان‌های خیریه و چند وزارتخانه.
تا قبل از سال 1975 خدمت غیرنظامی به این شکل در این کشور وجود نداشت و برای تشویق مردم به انجام خدمت نظامی، کمیته‌ای وجود داشت که هر کسی که خواستار انجام خدمت غیرنظامی بود باید به آن مراجعه کرده و با اثبات صلح‌طلب بودن خود از این امکان بهره‌مند می‌شد و در صورت عدم اثبات این مدعا با مشکلات قانونی مواجه می‌شد. از سال 1991 این کمیته منحل شده و از آن سال به بعد کسانی که خدمت غیرنظامی انجام دهند اجازه مالکیت و حمل سلاح تا 20 سال پس از پایان خدمت خود را ندارند و تنها کسانی که به دلایل پزشکی و روانشناختی از خدمت معاف می‌شوند می‌توانند مجوز حمل سلاح اخذ کنند.
سوئیس
سابقه قانون خدمت غیرنظامی در کشور سوئیس به سال 1996 باز‌می‌گردد. در این کشور کسانی که نتوانند خدمت نظامی انجام دهند پس از بررسی ادعایشان از سوی کمیسیون‌های مربوطه به دو دسته تقسیم می‌شوند. کسانی که به علت مشکلات سلامت یا روانی قادر به انجام این نوع خدمت نباشند باید سه درصد از درآمد خود را تا 42سالگی به عنوان غرامت پرداخت کنند. افرادی که به دلایل اعتقادی از خدمت سربازی معاف می‌شوند می‌توانند به انجام خدمات عمومی بپردازند.
طول مدت خدمت این افراد 390 روز بوده در حالی که طول مدت خدمت نظامی 260 روز است. تعداد زیادی از سازمان‌های غیردولتی مجوز استفاده از این افراد را دارند. برخلاف سایر کشورها، در سوئیس زمینه فعالیت‌های زیاد برای این افراد وجود دارد که عبارتند از: حوزه سلامت، رفاه، محیط زیست، کشاورزی، پروژه‌های تحقیقاتی و برنامه‌های توسعه‌ای خارج از کشور. در این سیستم فرد باید توانمندی لازم در انجام وظیفه در بخش‌های مذکور را داشته باشد.
