پوست‌اندازی سینمای 123 ساله

به گزارش قلم نیوز, هر سال جشن خانه سینما در این روز برگزار می شود و 21 شهریور ماه به عنوان روزی نمادین وارد تقویم شد.

کشور ما جزو نخستین کشورهایی بود که سینما به آن وارد شد. بانى ورود نخستين دوربين فيلم‌بردارى و نمايش فيلم به ایران، در سال 1279 شمسی برابر با 1900 میلادی مظفرالدين‌شاه بود و نخستين فيلم‌بردار ايرانى هم ابراهيم ‌خان عکاس‌باشى محسوب مى‌شود. سینما 5 سال بعد از وارد ایران شد که برادران لومير، در دسامبر ۱۸۹۵ دستگاهى را به راه انداختند که سينماتوگراف نام داشت. اين دستگاه پيچيده عکس‌هاى متحرک را نشان مى‌داد. لومير با چرخاندن دستک آن عکس‌هاى متحرک را روى پرده‌اى سفيد به نمايش مى‌گذاشتند. آنها پس از استقبال پاريسى‌ها از سينماتوگراف، نمايندگانى به کشورهاى مختلف فرستادند تا مردم آن کشورها را با اين دستگاه آشنا کنند. اما ايران دوره قاجار يکى از اين کشورها نبود.

با این حال شانس با ایرانی‌ها یار بود. مظفر‌الدین‌شاه در فروردین سال ۱۲۷۹ از تهران به مقصد اروپا حرکت کرد. در این سفر بود که با سینما آشنا شد. در سفرنامه مظفرالدین‌شاه آمده است که او روز یکشنبه هفدهم تیر ۱۲۷۹ به اتفاق میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشى به تماشاى دستگاه سینموفتوگراف و لانترن ماژیک رفته است. 

در هفته بعد، مظفرالدين‌شاه که از این دستگاه خوشش آمده بود، مجدداً به سينما رفت. حدود يک ماه پس از اولين ديدار مظفرالدين‌شاه با سينما، در روز سه‌شنبه ۲۳ مرداد ۱۲۷۹ در شهر اوستاند در ساحل دريا در بلژيک، جشن روز عيد گل برگزار شد و ميرزا ابراهيم‌خان عکاس‌باشى مشغول عکس سينموفتوگراف‌اندازى از شاه شد. به اين ترتيب بانى ورود نخستين دوربين فيلم‌بردارى و نمايش فيلم، مظفرالدين‌شاه است و نخستين فيلم‌بردار ايرانى نيز ابراهيم ‌خان عکاس‌باشى محسوب مى‌شود. مظفرالدین شاه اگرچه عمری ولیعهد ماند تا دوره طولانی پدرش ناصرالدین به پایان برسد، ولی در طول دوران پادشاهی خود اتفاقات مهمی را رقم زد. ورود سینما به ایران و امضای فرمان مشروطه دو نمونه از بارزترین این تغییرات هستند. او نخستین پادشاهی است که فیلم از او وجود دارد و کاربران می‌توانند ویدئوهایی که از او موجود است را تماشا کنند.

بعدتر، اوانس اوگانيانس، مهاجرى ارمنى-روس بود که پس از اتمام تحصيلاتش در رشته سينما به ايران آمد. اوگانيانس فکر تأسيس مدرسه سينمايى و سپس توليد فيلم را به مرحله عمل در آورد. او اولین کارگردان سینمای ایران و همچنین بانی اولین مدرسه بازیگری در ایران است. پس از درج اعلان براى نخستين دوره مدرسه، نتيجه‌اى حاصل نشد و با اعلان‌هاى بعدي، افتتاح مدرسه هنرپيشگى در ۲۰ ارديبهشت ۱۳۰۹ روى داد و 300 نفر نام‌نويسى کردند. اما اين دوره را فقط ۱۲ نفر به‌پايان رساندند. سرانجام دوره دوم نيز پس از چاپ اعلان در جرايد برگزار شد؛ در دوره دوم دروس مختلفى شامل فيلم‌برداري، بازيگري، ورزش، موسيقي، رقص، ژيمناستيک، تاريخ لباس و ... تدريس مى‌شد. اوگانيانس نتوانست دوره سوم را برگزار کند. در سال ۱۳۱۷ به هند رفت تا کار سپنتا را ادامه دهد ولى درگير مسائل سياسى شد. پس از جنگ جهانى دوم به ايران بازگشت و نام خود را پس از گرويدن به اسلام رضا مژده ناميد. بعد از آن نيز چند بار تلاش کرد تا با سينما ارتباط برقرار کند ولى توفيقى نيافت.

تا آن زمان سینما صامت بود. اما عبدالحسين سپنتا موفق شد اولین فیلم ناطق ایرانی را با عنوان «دختر لر» بسازد. عبدالحسين سپنتا متولد ۱۲۸۶ تهران بود. وى در مدرسه سن‌لوئى و مدرسه زرتشتيان تهران و نيز در اصفهان و کالج امريکايى تحصيل کرد و علاقه زيادى به تاريخ و ادبيات ايران باستان داشت. سپنتا سفرهايى به هند داشت و آثارى را منتشر نمود. آشنايى وى با سينما به‌طور تصادفى و از طريق اردشير ايرانى صورت گرفت. پس از مطالعه در اين زمينه بصورت تئوري، سناريو با نظر فنى اردشير ايرانى نوشته شد. مشکل اساسى اين دو در تهيه فيلم، انتخاب بازيگران بود که مى‌بايست با زبان فارسى آشنايى مى‌داشتند. پس از جستجوى بسيار، سرانجام همسر يکى از کارمندان استوديو بنام روح‌انگير جهت ايفاى نقش دختر لُر برگزيده شد. نقش‌هاى بعدى را هادى شيرازى و سهراب پورى ايفا مى‌کردند و نقش‌هاى فرعى را خود سپنتا با تغيير صدا و لحن صحبت مى‌کرد. سرانجام پس از هفت ماه کار مداوم، نخستين فيلم ايرانى ناطق موجوديت يافت. از اين فيلم بعدها بنام جعفر و گلنار ياد مى‌شد. فيلم دختر لُر در مهر ۱۳۱۲ آماده نمايش شد و در ۳۰ آبان ۱۳۱۲ نمايش فيلم در سينما ماياک در خيابان لاله‌زار آغاز شد و با استقبال بى‌سابقه‌اى روبرو شد و پس از ۳۷ روز نمايش، موفقيت بى‌نظيرى کسب کرد. سپس از دى ماه به مدت ۱۲۰ روز در سينما سپه اکران شد و حتى سال بعد يک ماه در سينما ماياک و ۵۰ روز در سينما سپه نمايش مجدد يافت. و نمايش سومى نيز در سينما سپه داشت. توفيق دختر لُر فيلم‌هاى صامت را از رونق انداخت.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی فیلم‌های زیادی ساخته شد، اما جریان گیشه در تصاحب فیلمفارسی بود. فیلمفارسی اصطلاحی است که نخستین بار توسط هوشنگ کاووسی در مجله فردوسی برای سینمای عامه‌پسند ایران به کار برده شد. این اصطلاح به معنای محصولی سینمایی است که مولفه‌هایی همچون داستان‌پردازی عجولانه، قهرمان‌سازی، رقص و آواز کاباره‌ای بدون ارتباط به داستان، نبود روابط علت و معلولی، عشق‌های غیرواقعی، حادثه‌پردازی و غیره دارد. این فیلم‌ها عموماً با گرده‌برداری از سینمای هالیوود و بالیوود و در فضایی ایرانیزه ساخته می‌شدند. با این وجود، در سینمای پیش از انقلاب نمونه‌های ارزنده‌ای از آثار سینمایی هم به چشم می‌خورد. مثل آثاری از علی حاتمی، مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی، عباس کیارستمی، بهرام بیضایی، سهراب شهید ثالث، ابراهیم گلستان، بهمن فرمان آرا، ناصر تقوایی، امیر نادری و سیروس الوند. 

با پيروزى انقلاب، در ابتدا اين تصور مطرح شد که حاکميت دينى با سينما سر سازگارى ندارد و سينما از حيات فرهنگى اين سرزمين حذف خواهد شد؛ اما با سخنان معروف امام خمینی که «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم» این شائبه‌ها برطرف گردید.

در طی این سال‌ها سینمای ایران فراز و فرودهای بسیاری به خود دیده است. اما امروز سینمای ایران یکی از درخشان‌ترین جایگاه‌ها را در سینمای جهان داراست. بسیاری از آثار، کارگردانان و بازیگران ایرانی در فستیوال‌های بین‌المللی مانند اسکار، برلیناله، ونیز، کن و مونت کارلو درخشیده‌اند. همچنین در طی این سال‌ها درخشش سینمای ایران تنها محدود به چند نفر نبوده و نسل‌های مختلف توانسته‌اند آثارشان را در رویدادهای بزرگ سینمایی دنیا مطرح کنند؛ امری که نشان می‌دهد سینمای ایران در زمینه تربیت نیروهای تازه نفس نیز موفق عمل کرده است.