در این شرایط تنها بخش بازار که توانسته صورت خود را با سیلی سرخ نگه دارد، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله هستند که در مواجهه با فرار سرمایه از سهام و ثبت همه روزه خالص خرید حقوقی چند صد میلیارد تومانی در بورس این شرایط را تاب آورده‌اند و به طور میانگین ارزش معاملات آن‌ها به‌رغم نداشتن رشدی معنا‌دار در چند ماه اخیر به سطح معاملات خرد نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود.
معاملات روز شنبه در شرایطی خاتمه یافت که ارزش داد و ستد در نماد‌های ETF یا همان صندوق‌های مورد بحث به حدود ۷۳۳ میلیارد تومان رسید. این رقم تنها ۲۰ درصد با ارزش معاملات خرد بازار اختلاف دارد.
پرسش‌های سخت بورسیبا ما چه می‌کنند؟ این سوالی است که بسیاری از فعالان بازار سرمایه هر کدام به طرق مختلف و با ادبیاتی متفاوت در ماه‌های اخیر یا از خود پرسیده‌اند یا در گروه‌های تلگرامی و سایر بستر‌های فضای مجازی به دنبال جواب آن گشته‌اند. بازار شایعات و گمانه‌زنی نیز همچون گذشته داغ داغ است. اگر تا چند ماه قبل، یعنی زمانی که همچنان امید از بازار سهام نرفته بود از مردم عادی یا حتی کارشناسان بازار سوال می‌کردید که فردا اوضاع بازار چگونه است، همیشه نظرات مختلفی در خصوص رنگ تابلوی معاملات در روز یا روز‌های آتی وجود داشت.
این روزها، اما نه خبری از خوش‌بینی هست و نه اگر کسی بگوید که بازار به‌زودی در روند صعودی قرار می‌گیرد کسی حرف او را جدی خواهد گرفت. عجیب هم نیست، هر چه باشد وقتی بازار در طول ۱۵ روز معاملاتی تنها ۲ روز با رشد شاخص مواجه شده، لاجرم راهی برای فعالان خود باقی نمی‌گذارد که نسبت به اوضاع آن در روز‌های آتی خوش‌بین باشند؛ آن هم شاخصی که اصلا نماگری مناسب برای نشان دادن بازار نیست. این‌طور که به نظر می‌آید در حال حاضر نه امیدی به بهبود بازار است و نه اصلا انتظاری برای بهبود وضعیت برای مردم منطقی به نظر می‌آید.
تلاطم اعداد در بازار سهامروز گذشته ارزش معاملات خرد بورس تهران به حدود ۹۱۹ میلیارد تومان رسید. شاخص بورس که در روز سه‌شنبه به لطف خبر انتشار ۲۴ هزار میلیارد تومانی اوراق بدهی شرکت‌های سرمایه‌گذاری در این بازار رشدی هیجانی را شاهد بود، در دو روز معاملاتی اخیر با مشخص شدن چند و، چون انتشار اوراق و منطقی شدن دیدگاه‌ها در خصوص رکود حاکم بر بازار سهام مجددا به مدار نزولی خود بازگشت. همین امر سبب شد تا در پایان معاملات روز شنبه شاهد افت بیش از ۹ هزار واحدی نماگر یاد شده باشیم. بر این اساس روز گذشته میانگین وزنی قیمت سهام در بورس ۷۷/ ۰ درصد دیگر کاهش پیدا کرد و ارتفاع شاخص کل به یک میلیون و ۲۳۳ هزار واحد محدود شد.
روند ادامه‌دار خروج پول حقیقی از معاملات سهام نیز سبب شد تا خالص خرید حقوقی در این روز به حدود ۳۸۷ میلیارد تومان برسد. ثبت این رقم به معنای آن است که در نخستین روز از هفته جاری نیز مانند اغلب روز‌های معاملاتی فروردین سرمایه‌گذاران تلاش کرده‌اند تا از گردونه خرید و فروش سهام سرمایه خود را خارج کنند.
اگرچه ثبت این رقم از نسبت به آنچه در ۲۰ اسفندماه سال گذشته شاهد بودیم رقم چندان بزرگی نیست، اما باید به خاطر داشت که طی هفته‌های اخیر به دلیل کم بودن تقاضا در بسیاری از نماد‌ها تعداد افرادی که موفق به فروش سهام خود می‌شوند، بسیار کمتر از افرادی است که قصد فروش دارایی خود را دارند. در آن روز خالص خرید حقوقی‌ها در بورس به ۸۶۷ میلیارد تومان رسید که بیشترین میزان از شروع به کارگیری دامنه نوسان نامتقارن است.
با این حال شگفتی اعداد و ارقام در این روز تنها به خالص خرید حقوقی محدود نمانده است. عمق ماجرا در جایی مشخص می‌شود که رسیدن شمار صف‌های خرید بازار را به عدد یک در نظر بگیریم. بررسی آمار و ارقام از سوی «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که در روز گذشته تنها نماد دارای صف خرید در بازار سرمایه نماد «سدشت» بوده است. ارزش صف خرید این نماد طی روز یاد شده تنها ۵/ ۳ میلیارد تومان بود. این در حالی است که طی بیست و هشتمین روز از فروردین ماه ارزش صف‌های فروش به ۳ هزار و ۲۸۲ میلیارد تومان رسیده است. ارزشی که به سبب شکل‌گیری صف فروش در ۲۹۹ نماد این بازار به ثبت رسید و به راحتی ۸۹ درصد از کل نماد‌های معامله شده را در این روز بدون تقاضا گذاشت.
در فرابورس نیز وضعیت چندان بهتر از بورس نیست. در شرایطی که ارزش معاملات خرد بورس به ۱۵ ماه قبل بازگشته است عقبگرد فرابورس در معاملات خرد، نشان از آن دارد که این سنجه مهم در بازار یاد شده با ثبت رقم ۲۵۴ میلیارد دلار به محدوده ۲۱ بهمن سال ۱۳۹۷ رسیده است، یعنی دقیقا زمانی که قیمت دلار در بازار آزاد تنها ۱۱ هزار و ۷۰۰ تومان بود.
بازتاب شعار در ورطه عملاینطور که به نظر می‌رسد از تناسب خارج شدن ارقامی مانند ارزش معاملات با متغیر‌های مختلف اقتصادی بیش از آنکه ناشی از وضعیت حاکم بر اقتصاد کلان باشد ناشی از تقابل مسوولان سازمان بورس و نهاد‌های تابعه با دیدگاه جمعی حاکم شده بر نوسان آزادانه قیمت‌ها است. همان‌طور که در گزارش‌های پیشین نیز بار‌ها پیش‌بینی شده بود، چیزی که امروز فعالان بازار سرمایه در قامت رکود حاکم شده بر بورس و فرابورس درو می‌کنند نه حاصل نا‌آشنایی آن‌ها با ساز و کار بازار سهام، بلکه حاصل اعتماد بیش از اندازه‌ای است که بر برآیند تصمیم‌گیری در بازار‌های مالی کشور داشته‌اند؛ فرآیندی بسیار متزلزل که هنجار‌های مشخصی برای تصمیم‌سازی در بازار یاد شده ندارد و گاه و بیگاه با تغییر مدیران دستخوش تغییرات عدیده و عمدتا زیان‌بار می‌شود. نمونه آخر این تصمیمات دامنه نوسان متقارن است که به کلی نقدشوندگی بازار را به محاق می‌برد.
بازتاب مهندسی ناکام در ارقام دیگربا در نظر گرفتن اعداد و ارقام گفته شده ممکن است اولین سوالی که به ذهن خواننده می‌آید این باشد: آیا کار بورس تمام شده است و آیا دیگر امیدی به بازگشت رونق در بورس نیست؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد که حداقل تا به اینجای کار جواب هر دو سوال منفی است. این‌طور که به نظر می‌آید بازار سرمایه و فعالان آن به‌رغم همه ناملایمت‌های موجود در شرایط کنونی از شانس بالایی برای بهبود اوضاع برخوردار هستند. البته دلیل این امر نه در جذابیت بازار‌های موازی نهفته است و نه چشم‌انداز روشن از آینده اقتصاد ایران. در کشوری که تمامی زیر ساخت‌های اقتصادی طی چند سال اخیر تحلیل رفته و نبود سرمایه‌گذاری و نرخ پایین بهره‌وری در کنار چشم‌انداز ناروشن مناسبات جهانی راه را برای بهبود اوضاع بازار‌های مالی با ایجاد تولید حقیقی بسته است، تنها راه کسب سود بالاتر از نرخ بازده بدون ریسک، دل بستن به بازگشت بازار سهام بر مدار رونق است.
با توجه به آمار برآوردی از جریان ورود و خروج پول حقیقی به صندوق‌های سرمایه‌گذاری اعم از سهام، مختلط و درآمد ثابت قابل معامله، طی روز‌های پس از به کارگیری دامنه نوسان نامتقارن، نسبت ارزش معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF) نسبت به ارزش معاملات خرد به شدت افزایش یافته است. در شرایطی که هیچ کس تا همین ماه‌های اخیر فکرش را هم نمی‌کرد که این بخش بی‌حاشیه بازار سرمایه روزی با ارزش معاملات خرد قابل مقایسه شود، حال این احتمال وجود دارد که در روز‌های پیش‌رو شاهد پیشی گرفتن ارزش معاملات ETFها از مجموع معاملات اشخاص حقیقی (معاملات خرد) باشیم. روز گذشته ارزش معاملات خرد در شرایطی به ۹۱۹ میلیارد تومان رسید که دو صندوق «امین یکم» و «کمند» به ترتیب بیشترین ارزش معاملات در میان همه نماد‌های مورد معامله را داشتند. ارزش مجموع معاملات این گروه از صندوق‌ها طی روز گذشته به حدود ۷۳۳ میلیارد تومان رسید که تنها ۲۰.۲۳ درصد با معاملات خرد بورس اختلاف دارد.
همان‌طور که ارقام مندرج نمودار نشان می‌دهد این دو رقم در طول ماه‌های اخیر و همزمان با به کارگیری دامنه نوسان دائما به هم نزدیک و نزدیک‌تر شده‌اند. این‌طور که به نظر می‌آید در حالی که مسوولان سازمان بورس بنا بر سنت همیشگی سعی دارند تا با حمایت دستوری از شاخص کل بورس (چه با به کارگیری دامنه نوسان نامتقارن و چه حمایت‌های دیگر که در عمل تنها به افزایش تقاضا برای نماد‌های شاخص‌ساز منجر می‌شود)، اعداد دیگر نظیر آنچه در این گزارش به آن اشاره شد راه خود را می‌روند، تا با نشان دادن آنچه واقعا در بازار می‌گذرد راه سرمایه‌گذاران را در فضای پر ابهام کنونی در حد توان خود هموار کنند.
در اقتصاد صفنشینانبدون شک رسیدن ارزش معاملات خرد به ارزش معاملات صندوق‌های قابل معامله در شرایط عادی امری منفی نیست و حتی می‌توان گفت که در وضعیت رونق بازار اگر شاهد ثبت چنین ارقامی بودیم چه بسا می‌شد گفت که بازار سرمایه در تحقق اشاعه و ترویج سرمایه‌گذاری غیر مستقیم قدمی بلند و رو به جلو برداشته است. اما در حال حاضر این‌طور که ارقام یاد شده نمایان می‌کنند، رسیدن ارزش معاملات خرد به ارزش معاملات این صندوق‌ها که در شرایط عادی با اقبال معاملات خرد مواجه نمی‌شوند حکایت از تشدید ریسک‌گریزی در میان فعالان بازار و سپردن دارایی خود به موسساتی دارد که در شرایط بی‌تصمیمی و عدم اطمینان موجود بهترین گزینه برای مدیریت دارایی اشخاص در بورس هستند.
بالاخره طبیعی است در اقتصادی که مرغ و روغن هم صف‌نشین‌های خود را دارد، آفت صف‌ها به جان بازار سرمایه هم بیفتد و در سایه مداخلات گاه و بیگاه و البته بیجای مدیران، جاده پر پیچ و خم ریسک‌پذیری در بازار سرمایه را به سمت رکود بیشتر هموار کند. در این شرایط ابدا دور از انتظار نخواهد بود که رکوردشکنی معکوس ارزش معاملات نیز بیش از گذشته ادامه‌دار باشد.
