مصرف از پیش‌بینی‌ها جا ماند
پیگیری ما نشان می‌دهد که مصرف بنزین به‌صورت میانگین در ۷ ماه نخست امسال، ۷۵ میلیون لیتر در روز بوده است. یعنی حداقل ۲۵ میلیون لیتر مازاد تولید در کشور وجود دارد که به واسطه همین ظرفیت تولید، ایران توانسته است به یکی از معدود کشور‌های صادرکننده این سوخت استراتژیک تبدیل شود. اما آیا سهمیه‌بندی بنزین در آبان ۱۳۹۸ عامل این کاهش مصرف بوده است؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد که سهمیه‌بندی در سه ماه آذر، دی و بهمن ۱۳۹۸ تنها عامل مدیریت مصرف بوده و پس از آن روند عادی شدن مؤلفه قیمت کلید خورد. اما شیوع ویروس کرونا و اعمال محدودیت‌های تردد باعث حفظ مصرف روی رقم ۷۵ میلیون لیتر در روز شد. اکنون مصرف حتی از پیش‌بینی‌ها هم اندکی کمتر است.
شهرام رضایی، مدیر پیشین برنامه‌ریزی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی اواخر آذرماه ۱۳۹۸ در گفت‌و‌گویی اعلام کرد: «متوسط مصرف بنزین از ابتدای سال ۱۳۹۸ تا قبل از آغاز سهمیه‌بندی در حدود ۹۷.۳ میلیون لیتر در روز بود. اما آمار‌ها از ۲۴ /۸/ ۱۳۹۸ تا ۲۱/ ۹/ ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که متوسط مصرف به حدود ۷۷.۳ میلیون لیتر در روز کاهش یافته است. میزان مصرف پیش‌بینی شده برای سال ۱۳۹۹ تا پیش از سهمیه‌بندی حدود روزانه ۱۰۶ میلیون لیتر بود، اما با سهمیه‌بندی انجام شده، پیش‌بینی می‌شود مصرف به ۸۶ میلیون لیتر در روز کاهش یابد.»
این پیش‌بینی که البته با در نظر گرفتن ثبات در قیمت‌های نسبی انرژی در سبد مصرفی خانوار و بدون درنظرگرفتن تغییرات نرخ ارز ارائه شده بود، بازهم از مصرف کنونی بالاتر است.
همان زمان بیژن زنگنه، وزیر نفت نیز پیش‌بینی کرده بود که «اگرچه مصرف بنزین بعد از سهمیه‌بندی، حدود ۲۰ میلیون لیتر در روز کاهش یافت؛ اما این میزان احتمالاً در آینده کمتر شود، زیرا مردم به قیمت بنزین عادت می‌کنند و مصرف بنزین دوباره افزایش خواهد یافت.»، اما محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ و تا اندازه‌ای انقباض اقتصادی کشور باعث شد مصرف حتی از پیش‌بینی‌ها نیز جا بماند.
نگاهی به روند مصرف یک ساله
با بررسی یک سال گذشته مشخص می‌شود که بیشترین کاهش مصرف مربوط به اواخر اسفند ماه ۱۳۹۸ و فروردین ۱۳۹۹ بوده است. نوروز امسال مصرف بنزین به روزی ۴۴ میلیون لیتر نیز رسید که تقریباً در یک دهه اخیر بی‌سابقه بود. وقتی در این تاریخ علت را جست‌و‌جو می‌کنیم، علت کاهش مصرف، سهمیه‌بندی نبود و کرونا این اتفاق را رقم زده بود.
علاوه بر کاهش داخلی مصرف، بیماری کرونا با کاهش قیمت‌های جهانی سوخت و بسته شدن مرز‌ها حتی قاچاق سوخت را طی سه ماه به صفر رساند.
بنزین، امروز ارزان‌تر از ۲۴ آبان ۱۳۹۸
سهمیه‌بندی بنزین از ساعت صفر ۲۴ آبان ۱۳۹۸ آغاز شد. جو روانی افزایش قیمت در روز‌های ابتدایی بسیار بیشتر از تأثیر واقعی تغییرات بود. اما به عقب برگردیم و امروز پس از یک سال مجدداً این تغییرات را بررسی کنیم. زمانی که بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومان شد، سهم بنزین در سبد هزینه خانوار ۲.۵ درصد بود؛ اما اکنون به مراتب از این رقم نیز پایین‌تر است. چرا که تمام اقلام سبد هزینه خانوار با تورم بالا رفته و قیمت بنزین ثابت مانده است. از این‌رو قیمت نسبی بنزین در سبد هزینه خانوار حتی کاهش هم داشته است.
با بررسی قیمت این کالای استراتژیک بر مبنای نرخ فوب خلیج فارس و همین‌طور قیمت‌های منطقه‌ای نیز می‌توان دریافت که امروز فاصله قیمتی بنزین در ایران و جهان حتی از قبل نیز بیشتر شده است. امروز بنزین در ایران حدود ۵ سنت دلار فروخته می‌شود و در زمان اجرای سهمیه‌بندی بین ۷ سنت دلار تا ۱۰ سنت دلار بود. البته این قیمت برای ۶۰ لیتر سهمیه است و در نرخ آزاد، دو برابر می‌شود. اما با در نظر گرفتن اینکه میانگین جهانی قیمت بنزین حدود ۲۹ هزار و ۷۵۰ تومان در لیتر - با محاسبه دلار آزاد - است، حتی در نرخ آزاد نیز فاصله معناداری میان ایران و جهان است. البته ناگفته نماند که در اردیبهشت ماه با کاهش قیمت‌های جهانی بنزین، قیمت بنزین در ایران برابر و حتی بیشتر از برخی از کشور‌های همجوار شده بود.
اما اکنون مجدداً پس از یک سال از سهمیه‌بندی ایران بعد از ونزوئلا دومین بنزین ارزان دنیا را دارد. از این‌رو کاهش مصرف بنزین امروز بیش از آنکه به خاطر سهمیه‌بندی باشد، به سبب شیوع ویروس کرونا و انقباض اقتصادی است. البته این موضوع در کشور‌های دیگر نیز پس از شیوع ویروس کرونا رقم خورد. برای مثال سطح بنزین عرضه شده در امریکا اکنون ۹ درصد پایین‌تر از میانگین پنج ساله است. اکنون سؤالی که می‌ماند این است که اگر بحران کرونا تمام شود؛ اقتصاد بهبود یابد و قیمت بنزین در همین نرخ کنونی بماند، آیا خودکفایی بازهم حفظ می‌شود؟
اهمیت قیمت نسبی بنزین در سبد هزینه خانوار
نصرالله سیفی مدیرعامل اسبق شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت در این باره گفت: کاهش مصرف بنزین از آبان ماه سال گذشته با سهمیه‌بندی آغاز شد، اما اکنون دیگر این کاهش مصرف ارتباطی با سهمیه‌بندی ندارد. چراکه قیمت نسبی این کالای استراتژیک در سبد هزینه خانوار کاهش داشته است. اغلب کشور‌های جهان برای بررسی در این زمینه، ملاک را قیمت نسبی می‌گذارند و ما نیز باید به این مؤلفه توجه داشته باشیم.
با در نظر گرفتن کاهش قیمت نسبی بنزین، دیگر این شاخص قدرت بازدارندگی ندارد و آنچه کاهش حدود ۲۵ میلیون لیتری بنزین در هر روز و ظرفیت صادراتی به این میزان را رقم زده است، شیوع ویروس کرونا و مسائل اقتصادی نظیر تورم و رکود و مشکلات ساختاری اقتصاد است. این مسأله یک زنگ خطر را نیز به صدا درمی آورد. به این ترتیب که اگر قیمت‌ها در سطح کنونی مجدداً ثابت بماند، هم دولت مجبور به پرداخت یارانه پنهان بیشتر می‌شود و هم با رفع بحران کرونا و بهبود نسبی وضع اقتصاد شاهد جهش مصرف خواهیم بود.
اکنون دولت بنزینی ارزان‌تر از قیمت تمام شده را به مردم می‌فروشد و ادامه این روند رانت برای افراد ثروتمند و برخوردار ایجاد می‌کند. در شرایط کنونی به سبب فشار‌های اقتصادی ناشی از تحریم و بحران اقتصادی کرونا شاید مجال اصلاح مجدد قیمت نباشد، اما با گزینه‌هایی مانند کارت انرژی یا روش‌های مدیریت‌کننده مصرف، بتوان هم به کاهش رانت برخورداران و هم ممانعت از جهش مصرف در آینده نزدیک رسید. هر چند که اگر ۵۰ تا ۸۰ میلیارد دلار سوبسید انرژی از روشی صحیح وارد اقتصاد شود در بلندمدت برای تمام افراد جامعه منفعت به همراه خواهد داشت.
