قلم‌نیوز: شاید در نگاه اول موضوع تنها از بین رفتن یکی از محصولات کشاورزی کشور باشد اما در واقع مساله ورای امحای چند هزار تن هندوانه است؛ از بین رفتن دو میلیارد لیتر یا دو میلیون مترمکعب آب کشور. آمار ارایه شده توسط وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد در سال گذشته حدود 5 میلیارد مترمکعب محصولات آب‌بر صادر شده که البته در شرایط تنش شدید آبی و افزایش 20درصدی مصرف روزانه آب در شرایط کرونا، می‌تواند کاهش منابع آبی کشور را سرعت دهد.
صادرات آب‌بر‌ها افزایش می‌یابد
با توسل به گزارش‌های آماری وزارت جهاد و کشاورزی می‌توان دریافت در سال 97 حدود 536 هزار و 549 تن هندوانه از ایران به سایر کشورها صادر شده که ارزش تقریبی آنها 98 میلیون و 972 هزار دلار بود. در سال96 صادرات هندوانه ۴۰۰ هزار و ۶۰ تن بوده که ارزشی برابر ۷۷ میلیون و ۵۸۴ هزار دلار داشته است. اعداد مربوط به صادرات هندوانه در سال 97 نسبت به سال 96 افزایشی 37درصدی در وزن محصولات و 27درصدی در ارزش آنها داشته است.
از سوی دیگر هر مترمکعب آب در بخش شهری هزار تومان و در بخش روستایی 1200 تومان هزینه دارد، بنابراین در سال‌های 96 و 97 هزینه آب مصرفی برای تولید هندوانه به ترتیب 440 میلیارد و 66 میلیون تومان و 590 میلیارد و 203 میلیون تومان بوده است. امحای 7 میلیون کیلو هندوانه تنها بخشی از هزینه‌های تحمیلی به کشور برای تولید محصولات آب‌بر است. به‌طور کلی سیاست‌های نادرست بخش کشاورزی تنها مختص به تولید برخی محصولات آب‌بر نیست چرا که در این بخش سالانه بین 60 تا 65درصد از کل آب کشور مصرف می‌شود که البته کارایی پایینی دارد.
آمارهای مربوط به صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که سه کشور عراق، امارات و روسیه بزرگ‌ترین مقاصد میوه و تربار ایران در سال 97 است. نکته جالب این است که روسیه در سال 97 بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان لقب گرفت که در سال 2019 توانست تولید محصولاتش را افزایش و تولید غلات را به حدود 120 میلیون تن برساند که درآمدی 20 میلیارد دلاری برایش ایجاد کند.
با این وجود برای محصولات کشاورزی آب‌بر مانند خیار و هندوانه از ایران واردات انجام می‌دهد. نکته جالب دیگر در بررسی آمارهای صادرات میوه و تربار، حضور ترکیه دیگر کشور با ظرفیت بالای کشاورزی درمیان سه مقصد بزرگ واردات میوه و تربار از ایران است. سال گذشته میلادی بکر پاکدمیرلی، وزیر کشاورزی و جنگلداری ترکیه اعلام کرده بود که کشورش در زمینه تولید و صادرات برخی محصولات کشاورزی، جزو چهار کشور نخست در جهان است. با این حال برخی محصولات آب‌بر را از ایران وارد می‌کند.
مزیت صادراتی و فشار بر منابع آبی
آمارهای وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد که سالانه بیش از 5 میلیارد مترمکعب آب مجازی از طریق محصولات آب‌بری مانند هندوانه و خیار به سایر کشورها صادر می‌شود که عمده مقاصد این محصولات نیز کشورهایی هستند که توانایی و امکانات تولید این محصولات را دارند. عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت از محیط‌زیست نیز پیش‌تر گفته بود که در شرایط محدودیت آبی خودکفایی در برخی محصولات آب‌بر مانند گندم نباید به هر قیمتی تمام شود، چراکه در این صورت محدودیت به تنش آبی تبدیل می‌شود. باوجود اینکه حمایت‌هایی در جهت خودکفایی در تولید برخی محصولات کشاورزی وجود دارد اما آمارهای مصرف آب نشان می‌دهد ممکن است به قیمت تشدید تنش آبی تمام شود.
هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو معتقد است بخش کشاورزی سالانه حدود 90 میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌کند که 56 میلیارد مترمکعب آن از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. با استناد به سخنان فقیهی، امحای 7 هزار تن هندوانه به معنای ازدست رفتن 2درصد آب مصرفی بخش کشاورزی در سال 98 بوده است. هر چند پایین بودن بهره‌وری کشاورزی در ایران نسبت به سایر کشورها نیز یکی دیگر از موارد مصرف بالای آب در بخش کشاورزی است. به عنوان مثال کارایی آب در کشورهای پیشرفته بیشتر از 5 کیلوگرم بر مترمکعب است و از هر مترمکعب آبی که به بخش کشاورزی تعلق می‌گیرد
5.2 کیلوگرم محصول به دست می‌آید، اما کارایی آب در این حدود یک کیلوگرم است. پایین بودن کارایی کشاورزی در ایران نسبت به سایر کشورها و اهتمام به صادرات محصولات آب‌بر، باعث شد تا سیاست‌های کشاورزی و سمت و سوی آن به صرفه‌جویی داخلی و مفهوم آب مجازی تغییر کند. اما به نظر می‌رسد در این راه موانع گسترده‌ای وجود دارد، به عنوان مثال افزایش نرخ ارز و بی‌ثباتی آن در سال‌های اخیر، مزیت‌های صادراتی را نیز به همراه داشته که این موضوع می‌تواند به افزایش تولید محصولات کشاورزی بدون توجه به بهره‌وری آب در کشور بینجامد. نتیجه تلاطم‌های ارزی نه فقط بر قیمت محصولات داخلی که بر افزایش استفاده غیرقانونی از ذخایر آب کشور نیز هویداست. مدعای این گزاره در افزایش استفاده سطح زیر کشت هندوانه در سال‌های 96 و 97 و با افزایش نرخ ارز است.
با دو میلیون مترمکعب آب چه کالاهایی تولید می‌شود؟
سد کرج که اولین سد چندمنظوره ایران است، در حال حاضر حدود 181 میلیون مترمکعب و سد لتیان نیز 61 میلیون مترمکعب آب دارند. امحای 7 هزار تن هندوانه ایرانی در ترکیه به معنای ازدست رفتن 1.1درصد از ذخیره آب سد کرج و 3درصد از آب‌های پشت سد لتیان است. برای بزرگی این عدد باید بدانید که براساس گفته های محمدرضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آبفای استان تهران تهرانی‌ها پیش از رسیدن به پیک گرما و در شرایط کرونا حدود سه میلیون و 700 هزار متر مکعب یا 1.3 برابر دریاچه چیتگر آب مصرف کرده اند.
با دو میلیون مترمکعب آب می‌توان یک میلیون و 538 هزار کیلو نان، 130 تن گوشت گوساله و 588 هزار و 235 کیلوگرم برنج ایرانی تولید کرد. ارقام گفته شده و مقایسه تولید با سایر محصولات نشان می‌دهد که امحای هندوانه‌ها که به معنای هدررفت دو میلیارد لیتر آب است، می‌توانست صرف تولید برنج شود. تمام کالاهای صنعتی و کشاورزی به میزان مشخصی آب برای تولید نیاز دارند که در کشورهای توسعه‌یافته بر این اساس برنامه‌ریزی می‌شود تا چه چیزی تولید شود و چه چیزی با واردات تامین شود.
در این کشورها تلاش عمده این است که کالاهایی صادر شوند که با کمترین میزان آب تولید شده‌اند. اما در ایران، نتیجه سیاست‌های نادرست کشاورزی و تولید محصولاتی که درنهایت به درآمدی ختم نمی‌شوند، بر هم خوردن تعادل زیستی و افزایش تنش آبی است. همین امر می‌تواند سبب مهاجرت به شهرهای پرآب، افزایش بیکاری و مناقشات اجتماعی شود. در چنین شرایطی باید به جای سیاست‌های انتقال آب و دامن زدن به حواشی ناگزیر آن، به سمت استفاده از منابع آب جایگزین، تغییر الگوی کشت و اعمال صحیح سیاست‌های آب مجازی رفت.
منبع: اعتماد
