تغییرات هورمونی و بدنی این دوران، کنجکاوی و سوال‌هاي زیادی برای فرزندان ایجاد مي‌کند که شاید از نظر والدین پراسترس‌ترین این سوال‌ها در حوزه مسائل دوران بلوغ و مسائل جنسی باشد. والدین زیادی هستند که با مشاهده کنجکاوی‌های نوجوان خود سراسیمه شده و نمی‌دانند چه کنند. به سراغ یکی از متخصصان حوزه نوجوانان رفتیم تا موضوع کنجکاوی‌های دوران بلوغ را مورد واکاوی قرار دهیم. دل‌آرام واعظی‌نژاد، روان‌شناس بالینی و درمانگر نوجوانان، در این شماره همراه ما بودند.
کنجکاوی‌های طبیعی یا بی‌شرمانه؟
واعظی‌نژاد درخصوص کنجکاوی‌های دوران بلوغ به والدین توصیه مي‌کند: از سوال‌ها و واکاوی‌های نوجوانان خشمگین یا متعجب نشوید. کنجکاوی‌های جنسی در سنین نوجوانی امری طبیعی است؛ چراکه کودک دیروز، امروز نوجوانی است که یک دنیا سوال و مشغله ذهنی درباره خود، هویت خود، هویت جنسی خود، اندام خود و... دارد. این کنجکاوی‌های نوجوانانه بخش مهمی از سلامت روانی و زندگی آینده را شکل مي‌دهند و ارتباط مستقیمی با موفقیت و عزت نفس دارند. حتی زبان بدن والدین هم در این زمینه مهم است. وقتی فرزندتان سوالی در این باره مي‌پرسد اگر چشمان‌تان از تعجب گرد شود، از شرم سرخ شوید، برافروخته و عصبانی شوید و... مسلما راه را برای مراجعات بعدی فرزندتان به خود مي‌بندید. اگر هنوز کاملا آماده پاسخ به نوجوان‌تان نیستید و هنگام پاسخ مضطرب مي‌شوید یا دقیق نمی‌دانید چطور به او پاسخ دهید، مي‌توانید بگویید: «به سوال تو فکر و دراین‌باره جست‌وجو مي‌کنم و در فرصتی دیگر برایت توضیح مي‌دهم». نکته مهم این است که کنجکاوی‌های فرزندان از چه طریقی پاسخ داده شود و فرزند ما از چه منبعی اطلاعات کسب کند تا سلامت او به خطر نیفتد. این‌جاست که نقش، اهمیت آموزش جنسی و مسائل بلوغ به نوجوانان پررنگ مي‌شود.
آموزش یعنی «چشم و گوش باز کردن»؟
هنوز هم وقتی صحبت از آموزش بلوغ و مسائل جنسی نوجوانان به میان مي‌آید بعضی از والدین تصور مي‌کنند اتفاق ناهنجاری قرار است رخ دهد. بعضی تصور مي‌کنند آموزش جنسی یعنی آموزش مقاربت، عمل جنسی، صحبت درباره زایمان و... این درمانگر نوجوان، توضیح مي‌دهد: اگرچه اطلاعات فیزیولوژیکی درباره اندام‌های جنسی هم بخشی از این آموزش‌هاست اما بخش بسیار مهم آموزش‌های دوران بلوغ، سلامت جنسی و هویتی نوجوانان است. درحقیقت تربیت جنسی و آموزش‌های بلوغ، تمام اقدامات کوچک و بزرگ در جهت آگاهی بخشی جنسی است که از بدو تولد فرزند انجام مي‌دهیم، مثل آگاهی دادن در رابطه با هویت جنسی، نقش‌های جنسیتی، نیاز جنسی و خطرهاي احتمالی که ممکن است برای نوجوانان اتفاق بیفتد. درحقیقت مهم‌ترین هدف آموزش جنسی این است که یک زندگی سالم و موفق زناشویی را برای فرزندان ایجاد کنیم که در کنار این هدف اصلی یعنی در کنار زندگی سالم، بقای نسل و آرامش هم مدنظر است.
چرا باید با فرزند خود درباره بلوغ صحبت کنیم؟
واعظی‌نژاد در پاسخ به این سوال مي‌گوید: «در دنیای امروز که با یک سرچ ساده در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، مي‌توان به هزاران هزار عکس، فیلم و مطلب دسترسی داشت، بخواهیم یا نخواهیم نوجوانان ما به اطلاعاتی که درباره آن کنجکاوند دست خواهند یافت. رفتار والدین در تربیت جنسی و شکل‌گیری هویت جنسی نوجوانان مي‌تواند بسیار کلیدی باشد. اگر والدین در این زمینه نقش خود را انجام ندهند یا به بهانه این‌که «چشم و گوشش باز مي‌شود»، نوجوانان را در دنیایی از اطلاعات بعضا غلط و تحریک‌کننده رها کنند، رسانه‌ها، همسالان، شبکه‌های اجتماعی و... این نقش و وظیفه را برعهده گرفته و مسیر ذهنی فرزندمان را به دست مي‌گیرند. آن وقت است که انواع و اقسام اطلاعات اشتباه، خطرها و آسیب‌ها در انتظار نوجوانان خواهد بود. به علاوه این‌که این آموزش‌ها در محیط سالم خانواده، مدرسه یا کلینیک‌ها اتفاق مي‌افتد که بسیار ایمن‌تر و مطمئن‌تر از محیط‌های دیگری است که نوجوان امروزی به آن‌ها دسترسی دارد. در این صورت مي‌توان دیدگاه‌های والدین درباره مسائل جنسی، هنجارها، ارزش‌های اخلاقی جامعه و خانواده نسبت به این مسائل را به فرزندان آموزش داد. به این ترتیب والدین و اولیای مدرسه یا متخصصان مرجع مطمئنی برای سوال‌های نوجوان مي‌شوند و تا حد زیادی مي‌توان جلوی ورود اطلاعات غلط یا تحریک کننده را گرفت.»
یک دستاورد مهم آموزش‌های دوران بلوغ
واعظی‌نژاد یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آموزش‌های دوران بلوغ را شکل‌گیری هویت جنسی دانسته و مي‌گوید: «هویت جنسی یعنی آگاهی از نقش مرد و زن، وظایف و ویژگی‌های دو جنس و همچنین رضایت از نقش خود به‌عنوان یک مرد یا زن در جامعه. این رضایتمندی مي‌تواند نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری عزت نفس افراد بازی کند. والدین، اولیای مدرسه و یا متخصصان، موظفند اطلاعات درست و موثق درباره این نقش‌ها و ویژگی‌ها با نوجوانان ارائه کنند. نتیجه آگاهی بخشی صحیح هم شکل‌گیری یک هویت جنسی درست و در ادامه، عزت نفس بالا و آرامش و شادی بیشتر در زندگی فرزندان خواهد شد.»
آموزش‌ها از چه زمانی آغاز شود؟
درباره سن آغاز آموزش‌های بلوغ از این درمانگر نوجوان پرسیدیم. او پاسخ مي‌دهد: «درحقیقت نمی‌توان قاعده کلی را در نظر گرفت. با توجه به حساسیت‌های زیاد این موضوع، سن معیار و ملاک خوبی برای شروع آموزش‌های جنسی نیست. تفاوت‌های فردی در این زمینه بسیار مهم است و باید در نظر گرفت که هر کودک یا نوجوانی ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارد. افراد مختلف ممکن است در سنین مختلفی کنجکاوی‌های جنسی نوجوانانه را داشته باشند، ممکن است یک کودک هشت‌ساله سوال‌ها، کنجکاوی و نیاز به آموزش‌های جنسی داشته باشد اما فردی دیگر در پانزده‌سالگی. والدین باید با فرزند خود ارتباط داشته باشند و بدانند در چه حد اطلاعات یا کنجکاوی‌های جنسی دارد. کودکی که هیچ سوالی در این خصوص ندارد هنوز آمادگی دریافت آموزش‌ها را ندارد، همچنین فرزندی که اطلاعات زیادی از طرق مختلف به دست آورده، زمان آموزش او دیر شده است. بنابراین وقتی مشاهده کردید فرزندتان کنجکاوی، پرس‌وجو و سوال‌های خود را در زمینه مسائل جنسی آغاز کرده بهترین زمان برای آموزش‌هاست. بنابراین میزان اطلاعات و کنجکاوی‌های نوجوان تعیین‌کننده سن شروع آموزش‌هاست.
در برابر سوال‌های دوران بلوغ چه بگوییم؟
واعظی‌نژاد، روان‌شناس پاسخ مي‌دهد: «وقتی فرزندمان سوالی درباره مسائل جنسی مي‌پرسد باید بفهمیم منظور او از این سوال چیست. گاهی ممکن است فرزند ما سوالی بپرسد اما فکر و تصور ما چیزی فراتر از آن سوال باشد. مي‌توانیم از این سوال شروع کنیم که: «خودت چی فکر مي‌کنی؟»، «درباره این سوال چه مي‌دانی؟»، «تا به حال چه چیزهایی درباره آن شنیدی یا با دوستانت صحبت کرده‌ای؟». به این ترتیب متوجه مي‌شویم تا چه حدی درباره موضوع اطلاعات دارد. در این وضعیت والدین باید اطلاعات او را تصحیح کرده و فقط یک گام جلوتر از آن را با زبانی ساده و قابل فهم برایش توضیح دهند. نکته این است که لزومی ندارد والدین خیلی فراتر از اطلاعات فرزند رفته و همه چیز را برایش توضیح دهند.»
با شرم خود چه کنیم؟
بسیاری از والدین صحبت دراین‌باره را شرم‌آور مي‌دانند و مي‌پرسند چطور با فرزند خود درباره مسائل دوران بلوغ صحبت کنیم؟ واعظی‌نژاد مي‌گوید: «والدین در این مواقع باید سطح شرم متناسبی داشته باشند. به این معنا که نه خیلی شرم‌زده و خجل باشند، نه بیش از حد بی‌پروا و صریح. هر دوی این رویه‌ها مي‌تواند اثر نامطلوبی بر شکل‌گیری ذهنیت فرزندان به جا بگذارد. شرم‌زدگی بیش از حد و صحبت‌های غیرمستقیم امکان خطا را بالا مي‌برد، ممکن است فرزند ما دریافت درستی از اطلاعات نداشته باشد و منظور والدین را به خوبی متوجه نشود. به علاوه این‌طور به او القا مي‌شود که مسائل جنسی بسیار شرم‌آور و ننگین است؛ به این ترتیب هیچگاه برای حل تعارضات و مشکلات خود مراجعه نخواهد کرد، زندگی زناشویی او تحت‌تاثیر قرار خواهد گرفت. از طرفی اگر بسیار بی‌پروا و صریح دراین‌باره صحبت کنید، ممکن است نوعی وقاحت و جرات کاذب در فرزندان ایجاد شود که دامنه خطرها و آسیب‌ها را افزایش مي‌دهد. پس بهتر است در برابر سوال‌ها و کنجکاوی‌های فرزندتان صبورانه، علمی و منطقی پاسخگو باشید.
نگران مشغله ذهنی نوجوان نباشید
یکی از نگرانی‌های والدین این است که تصور مي‌کنند نوجوانان بعد از دریافت آموزش‌ها، ممکن است مشغله ذهنی نسبت به این مسائل در فرزندان ایجاد شود یا افکار جنسی در آن‌ها پرورش یابد. واعظی‌نژاد توضیح مي‌دهد: «واقعیت این است که این نگرانی تا حدودی درست است و نوجوان ممکن است مشغله ذهنی داشته باشد، هیجان‌زده شود، بخواهد اطلاعات بیشتری کسب کند یا اطلاعات خود را با همسالان در میان بگذارد و... اما باید بدانید این مشغله ذهنی زمان محدودی دارد و امری طبیعی است. همان‌طور که هرکسی بعد از مواجه شدن با اطلاعات جدید، تا مدتی درباره آن مشغله ذهنی خواهد داشت و نیاز به کشف بیشتری در خود احساس مي‌کند. باید گفت بعد از مدتی مشغله ذهنی و هیجان فروکش مي‌کند و دانش و اطلاعات باقی خواهد ماند. آن وقت است که فرزند ما مي‌تواند به دور از هیجانات، از دانش و اطلاعات خود برای بهبود زندگی آینده‌اش بهره‌مند شود.»
