آفرود؛ بر شاخ نشسته‌اند و بن می‌برند

تفریح کردن روش‌های مختلفی دارد، عده‌ای آرامش کنار برکه، برخی طراوت جنگل و جمعی هم گرمای کویر را با سکوت حاکم بر آن می‌طلبند اما در این میان گروهی هستند که تمام این گزینه‌ها را با چاشنی هیجان می‌پسندند که در دنیای امروز و چند سال اخیر به ویژه میان جوانان رواج بسیار یافته و «آفرود» یکی از آنهاست.

آفرود واژه‌ای انگلیسی است که در فارسی به «بیراهه» ترجمه شده است؛ بنابراین آفرود یعنی خروج از مسیرهای معمولی و همیشگی که دیگران از آن استفاده می‌کنند که می‌تواند در دل کویر، میان شن‌های روان، وسط جنگل و حتی بین صخره‌ها و کوه‌ها باشد، جاهایی که شاید هیچ وقت پای ما به آنجا نرسد اما چرخ آفرودسوارها تمام این مسیرها در می‌نوردد، اما در این میان عده‌ای مخالف و معتقدند آفرود، محیط زیست و مولفه‌های زیستی آن را نابود می‌کند.

البته این افراد با اصل آفرود مخالف نیستند و حتی آن را راهی برای تخلیه انرژی جوانان می‌دانند اما معتقدند که این روش در کشور ما ساماندهی نشده و لجام گسیخته پیش می‌رود از این رو ضررها و آسیب‌های زیادی را متوجه محیط زیست و طبیعت می‌کند.

عیسی کلانتری معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز معتقد است که باید برای آفرود مسیرهای مشخصی تعیین شود تا آسیبی به محیط زیست و گونه‌های زیستی موجود در آن وارد نشود.

بهمن ایزدی کویرنورد و کویرشناس دراین باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: آفرود چند سال است که در کشور ناگهان گسترش یافته اما متاسفانه ساماندهی نشده است به همین دلیل وقتی افرادی که علاقه‌مند به خودروهای شاسی بلند و دو دیفرانسیل هستند فکر می‌کنند معنای آفرود این است که باید جاهایی بروند که بکر است و جاده‌ای وجود ندارد، همین نگرش بدون آموزش محیط زیستی و تکنیکی در خصوص استفاده از این خودروها موجب شد به عرصه‌های طبیعی صدمات زیادی وارد کنند به ویژه بوم سازگانی که از هر نظر برای کشور ارزشمند هستند، از مناطق آبخیز گرفته تا دشت‌های وسیع در مناطق خشک، حتی بیابان لوت که متاسفانه بعد از ورود به فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۹۴، می‌بینم که داستان آفرود که بیشتر رفع هیجان است دارد به آن لطمه می‌زند.

وی افزود: البته همه را نباید به یک چوب برانیم چون هستند کسانی که از این خودروها استفاده می‌کنند و با حفظ حرمت وارد عرصه‌های طبیعی می‌شوند و سعی می‌کنند از جاده‌های متروکه یا مخروبه یا جاهایی که لگدکوب شده استفاده و تلاش می‌کنند که وارد رویشگاه‌های گیاهی و زیستگاه‌های جانوری نشوند حتی در مواقع اضطراری مانند جریان سیل اخیر برای امدادرسانی به سیل‌زدگان کمک کردند.

وی تاکید کرد: وقتی افرادی علاقه‌مند به این نوع اتومبیل سواری با چنین سابقه‌ای هستند حیف است که عده‌ای وارد آنها شوند و حرمت آن‌ها را از بین ببرند، این افراد می‌توانند در جهت حفاظت از طبیعت و منابع و خدمات‌رسانی ایفای نقش کنند اما می‌بینیم که چون آموزشی وجود ندارد و ملاحظات زیست محیطی لحاظ نمی‌شود تعدادی از آنها که توسط برخی آژانس‌های گردشگری تجهیز و وارد عرصه‌های طبیعی می‌شوند، فکر می‌کنند هر جا بکرتر باشد، حظ بیشتری می‌برند، همین نگرش باعث نابودی رویشگاه می‌شود.

ایزدی گفت: در چند سال اخیر فرهنگ محیط زیستی مردم بسیار بالا رفته و به سمتی می‌رود که تخریب‌کنندگان محیط زیست از جامعه طرد شوند زیرا جامعه به سمت روشنگری در زمینه محیط زیست حرکت می‌کند؛ بسیاری از شکارچیان حرفه‌ای را می‌شناسم که بعد از سال‌ها شکار، تفنگ را کنار گذاشته‌اند و دوربین عکاسی به دست گرفته‌اند دیدگاهشان نسبت به حفاظت تغییر کرده است اما وقتی این افراد را با یک آفرودیست قیاس می‌کنیم می‌بینیم روند تخریب آنها در طبیعت بسیار بیشتر از یک شکارچی است زیرا آفرودیست‌ها رویشگاه‌ها، زیستگاه‌های جانوری، منابع آب و خاک و هوا را با هم نشانه می‌روند.

وی اظهار داشت: در واقع،‌این افراد برای یک لذت آنی بر شاخ نشسته‌اند و بُن می‌برند، با این کار تعادل اکولوژیکی بوم سازندگان نواحی مختلف کشور را به هم می‌زنند به ویژه مناطق بیابانی که در فصل سرما یعنی اوایل پاییز تا آخر فروردین ماه و حداکثر نیمه بهار تحت تاخت و تاز آنها قرار می‌گیرند، این در حالی است که این مناطق به خودی خود به دلیل شرایط طبیعی از وضعیت بسیار شکننده‌ای برخوردارند و با ورود این خودروها به عرصه‌های طبیعی، بافت یک دست آن از بین می‌رود و چرخه زیستی آن مناطق به هم می‌ریزد.

وی ادامه داد: اجزای اکوسیستم یک رابطه زنجیروار نسبت به هم دارند، از ارتفاعات تا بیابان یا برعکس سلامت همه آنها وابسته به همدیگر است اگر هر کدام از این بوم سازندگان ما چه آبی، جنگلی، کوهستانی و بیابانی دچار مشکلی شوند قطعا بر تمام نواحی و بوم ناحیه‌ها فشار وارد خواهد بود، در کل ما انسانها متضرر می‌شویم و با این کارها آب، خاک و استمرار سلامت زیستی خود را در این کهن بوم‌زاد از دست می‌دهیم.

این فعال محیط زیست گفت: امسال شاهد ثبت جهانی جنگل های هیرکانی بودیم و همه نیز خوشحال هستیم اما به نظر می‌رسد که ذهنیت ما این است که یک مسابقه دو است و می‌خواهیم اول از همه به خط پایان برسیم و بعد از آن کار تمام می‌شود در حالی که اینطور نیست، در واقع معنای ثبت ملی و مهمتر از آن ثبت یک اثر طبیعی تاریخی و فرهنگی در فهرست میراث جهانی این نیست که این ارزش مالکیت آن فقط مربوط به کشور ما است زیرا زیست بوم بسیار متنوع است اما از طرف دیگر معنایش این است که تمام جهان آن اثر را به گونه‌ای متعلق به خودشان می‌دانند و نسبت به حفاظت از آن در بیوسفر تلاش می کنند به همین علت سازمان یونسکو که فعالیتش در همین راستا است از سوی سازمان ملل انتخاب شد که داستان ثبت میراث جهانی را مدیریت کند.

وی ادامه داد: زمانی که اسناد ثبت در یونسکو را مطالعه می‌کنید می‌بیند تمام آنها بر اساس ایجاد مدیریت مشارکت حفاظت جدی است، یعنی دولت یک طرف ماجرا است و مردم به عنوان قاعده اصلی یک طرف دیگر قرار دارند و طرف دیگر هم سازمان های بین المللی ذیربط هستند که نسبت به ایجاد مدیریت خردمندانه در خصوص حفاظت و پایش بهتر از آن اثر تلاش می‌کنند به همین دلیل است که سالانه اعتباری از طریق یونسکو به کشورهایی که دارای چنین ارزش‌های بارز در سطح جهانی هستند، اختصاص داده می‌شود.

ایزدی گفت: اما می‌بینم که در این مسیر در برخی مناطق چندان موفق نبودیم، مثلا برای کویر لوت به عنوان اولین اثر ثبت‌شده جهانی در یونسکو چه کرده‌ایم، یا اینکه امسال که جنگل‌های هیرکانی به ثبت جهانی رسیده‌اند چه کار باید بکنیم، عرصه‌های جنگلی که در سطح زمین در صدر جنگل‌هایی هستند که از دوران سخت یخبندان که همه چیز در زمین متحول شده بود و از بین رفته بود، زنده و باقی ماندند که ۹۰ درصد آن در کشور ما و فقط ۱۰ درصد آن در جمهوری آذربایجان است.

وی تاکید کرد: حالا که این جنگل‌های ارزشمند به ثبت جهانی رسیده‌اند برای حفاظت از آنها می‌خواهیم چکار کنیم؟ متاسفانه چندی پیش پوستری از سوی فدراسیون اتومبیلرانی کشور منتشر شد که اعلام می‌کرد به افتخار ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی برنامه رالی چند روزه برگزار کنند به طوری که از سمت دیزین حرکت را آغاز و از مناطق جنگلی طالقان، قزوین، تنکابن، متل قو و کلارشت عبور کنند که واقعا جای تامل دارد زیرا کاملا مغایر با دیگر کشورها است چون در کشورهای دیگر وقتی اثری ثبت می‌شود کارگاه‌های آموزشی متنوع و مختلف با هدف آگاهی مردم برگزار می‌کنند چون معتقدند که باید آگاهی مردم نسبت به وجود این پدیده طبیعی و فرهنگی بالاتر رود، در واقع مردم را آگاه می‌کنند که صاحب چه ارزش بسیار بزرگ و بارزی در سطح کره زمین هستند و شما که الان دارای این گنجینه بی‌بدیل در دنیا هستید دنیا نگاهش به شماست که چگونه این پدیده جهانی که متعلق به شما و تمام جهان است را حفاظت می‌کنید.

وی ادامه داد: وقتی تمام این موارد را کنار هم می‌گذاریم به مساله لجام گسیخته آفرود می‌رسیم که این روزها باب شده است در حالی که اصل آفرود اینطوری نیست که در کشور ما اجرا می‌شود.

ایزدی درباره تاثیر آفرود بر روی منابع مختلف زیستی از جمله آب گفت: ما نباید یک مرتع یا رویشگاه را فقط به عنوان یک مرتعی که حیوانی در آن می‌چرخد و می‌چرد ببینیم بلکه رویشگاه‌های ما پوشش‌هایی  برای خاک هستند، در واقع به گونه‌ای زمینه‌هایی فراهم می‌کنند که به جای اینکه نزولات جوی بر روی سطح صیقلی خاک حرکت کند، آنها را به سمت سفره‌های زیر زمینی هدایت می‌کنند، در واقع پوشش گیاهی به شیوه‌ای بسیار شگفت انگیز و زیبا، هنر آبخوان‌داری دارند و این هنر را به روشی خارق‌العاده در همه جای دنیا و کشور ما که بر روی کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده نشان می‌دهد.

وی افزود: بنابراین زمانی که آفرودیست‌ها با خودرو وارد این رویشگاه‌ها می‌شوند و بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی، فقط می‌خواهند هیجانات خود را تخلیه کنند، شروع می‌کنند به شخم زدن آن منطقه، در این حالت آن عرصه‌ای که به روشی زیبا و جذاب برای حفظ منابع آبی کارکرد هیدرولوژی دارد را از بین می برد زیرا سطح خاک را صیقلی می‌کند که در این شرایط دیگر آب توان جذب شدن در منابع زیر زمینی را ندارد و با بارش کمترین باران بلافاصله با حرکت روی سطح صیقلی خاک به سیل تبدیل می‌شود و با جاری شدن و رسیدن به پایین‌دست تمام زیرساخت‌های دشت‌های بزرگ که محل سکونت است را به هم می‌ریزند مانند سیل آق قلا و خوزستان که امسال خسارات زیادی به کشور وارد کرد.

وی تاکید کرد: علاوه بر این با جنگل‌تراشی، از بین بردن مراتع و تبدیل آنها به باغ‌ویلاها و کوه‌شهرها؛ به این فرایند دامن می‌زنیم، زیرا تمام نزولات جوی به سرعت پایین می‌آیند و از آنجا که مانعی برای نگه داشتن آنها وجود ندارد، در پایین‌دست مشکل رسوبات نیز مزید بر علت می‌شود و ظرفیت سدها را پر می‌کند و با توجه به اینکه چرخ‌های خودروی آفرودیست‌ها خاک را سست می‌کند، در این حالت با کمترین باران به پایین‌دست حرکت می‌کند.

 ایزدی گفت: همچنین بارها دیده شده که برخی از این آفرودیست‌ها به راحتی وارد رودخانه‌ها می‌شوند در حالی که با این کار تیر آخر را به هم شبکه اکولوژی و هم تنوع زیستی منطقه می‌زنند، سنگ‌هایی که با حرکت خودرو در رودخانه جابجا می‌شوند مامن هزاران حیوان آبزی است که در آنجا زندگی می‌کنند که باید به شکلی در اکوسیستم باشند تا بتوانند غذای بقیه گونه‌های بالاسری را تامین کنند، همچنین با از بین بردن گیاهان کنار آبزی، پرندگان کنار آبزی آواره می‌شوند چون زیستگاه آنها را از بین برده‌ایم، تعادل اکولوژیک و هم شبکه‌های هیدرولوژیکی را از بین می‌بریم، باید این سوال را از آفرودیست‌ها پرسید که آیا شما دوست دارید یک مرتبه خانه‌تان بر سر شما آوار شود؟ پس زندگی آن گونه‌ای که در بستر و کنار رودخانه زندگی می‌کند را حس کنید.

وی افزود: روان‌آبها طی سالیان متمادی اشکال فیزیکی را در مسیل‌ها به وجود آورده‌اند که حرکت آب را کنترل می‌کند حتی نحوه قرار گرفتن سنگ‌ها در رودخانه‌ها و کنار رودخانه‌ها به گونه‌ای است که سرعت جریان آب را کندتر می‌کند تا به موجودات در بستر رودخانه آسیبی وارد نشود و هم اینکه بر روی خاک به آب فرصت دهد که در لایه‌های زیرزمینی در مسیر رودخانه نفوذ کند که آفرود این فرصت را از شبکه هیدرولوژیک کشور می‌گیرد.

وی تاکید کرد: به نظر می‌رسد که در کشور در زمینه آفرود خیلی عقب هستیم و باید آموزش‌های جدی در این زمینه برنامه‌ریزی شود، قطعا تعداد زیادی به ویژه جوانان دوست دارند سوار این خودروهای شاسی بلند و دو دیفرانسیل شوند چون می‌خواهند هیجانات خود را تخلیه کنند؛ باشد حرفی نیست اما بهتر است فدراسیون اتومبیلرانی به جای برگزاری رالی‌هایی که موجب تخریب محیط زیست می‌شود، اهتمام خود را در این مسیر قرار دهد که حداقل در کنار شهرهای بزرگ، سرزمین‌ها و مناطقی که توان اکولوژیک خود را به علت دخالت‌های انسانی و یا عوامل طبیعی از دست داده را جانمایی کنند و یک منطقه را مانند سایر کشورها به آفرود اختصاص دهند.

این کویرشناس گفت: تخریب طبیعت با هدف تخلیه هیجانات کار درستی نیست، چه ایرادی دارد در طبیعت قدم بزنید، از شیب‌ها بالا و پایین بروید، پرواز رنگارنگ پروانه‌ها را تماشا کنید، نسیمی که از لابهلای درختان و علفزارها عبور می‌کند را روی گونه خود حس کنید، تفریح فقط این نیست که با این خودروهای قدرتمند بخواهیم مثلا از نقطه آ به نقطه ب برسیم و در این مسیر هر آنچه هست را نابود کنیم.

وی تاکید کرد: در خصوص آفرود به آموزش‌های مستمر نیاز داریم باید خیلی کار شود، به اعتقاد من باید بخش‌های ذیربط در این کشور کنار هم قرار گیرند تا در لوای مدیریت صحیح هم تفریجات سالم رقم بخورد و هم محیط زیست حفظ شود. هیچ کسی مالک ارزش‌های طبیعی کشور نیست بلکه متعلق به همه است، در آفرود این نگاه انحصارگرانه بسیار مخرب است که با آموزش و فرهنگ‌سازی به صورت مستمر و دلسوزانه و خردمندانه می‌تواند نتیجه بدهد و بحران‌هایی که بر اثر تورهای آفرود غیر مسئول در کشور به وجود آمده را کمتر کند.