مارمولک‌ها خزندگانی ارزشمند برای محیط زیست هستند که جمعیت آنها در سراسر کره زمین به جز قطب جنوب و قطب شمال پراکنده شده است. در دنیا حدود ۱۱ هزار گونه خزنده وجود دارد که از این تعداد ۶ هزار و ۵۰۰ گونه مارمولک است، با این حساب از نظر تنوع گونه‌ای و فراوانی شاخص‌ترین خزنده مارمولک ها هستند. در ایران نیز تا به امروز ۲۸۹ گونه خرنده و دوزیست کشف و ثبت شده که از این تعداد ۲۳ گونه دوزیست و بقیه خزنده هستند که سهم مارمولک‌ها از خزنده‌ها ۱۶۴ گونه از ۹ خانواده است که با توجه به گستردگی کشور و اقلیم متنوع قطعا گونه‌های بیشتری در کشور وجود خواهد داشت که هنوز کشف نشده اند.
به اعتقاد خزنده‌شناسان مارمولک‌ها از لحاظ اکولوژیک یکی از گونه‌های بسیار ارزشمند برای محیط زیست و طبیعت هستند و نقش مهمی در کنترل عنکبوتیان، حشرات و بندپایان دارند از این رو ۱۴ آگوست برابر با ۲۳ مرداد روز جهانی مارمولک نامگذاری شده است زیرا جامعه جهانی معتقد است اگر مارمولک نباشد، حشرات تمام منازل و محصولات ما را خواهند جوید.
«باربد صفایی مهرو» خزنده‌شناس روز چهارشنبه در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: در دنیا حدود ۱۱ هزار گونه خزنده وجود دارد که از این تعداد ۶ هزار و ۵۰۰ گونه مارمولک است، با این حساب از نظر تنوع گونه‌ای و فراوانی شاخص‌ترین خزندگان مارمولک‌ها هستند.
وی افزود: تا امروز ۲۸۹ گونه خزنده و دو زیست در ایران شناسایی و ثبت شده که از این تعداد ۲۳ گونه دو زیست و بقیه خزنده هستند که سهم مارمولک‌ها از خزنده‌ها ۱۶۴ گونه از ۹ خانواده است، با توجه به گستردگی کشور و اقلیم متنوع قطعا گونه‌های بیشتری در کشور وجود خواهد داشت که هنوز کشف نشده‌اند، از سال ۱۹۹۹ تاکنون بیش از ۵۰ گونه خزنده در ایران کشف شده است که بخش بزرگی از آنها مارمولک هستند و این تعداد علاوه بر تنوع زیستی بالا نشان از فراوانی این گونه‌ها در سرزمین ایران دارد.
وی ادامه داد: برخی از گونه‌های مارمولک مانند بزمجه‌ها و سوسمارهای خاردم به علت جثه بزرگ و کاهش شدید جمعیت در معرض خطر انقراض قرار دارند از سوی دیگر تخریب زیستگاه‌ها نیز از دیگر عوامل تهدید آنهاست؛ همچنین برخی از گونه‌های مارمولک به عنوان حیوان خانگی (پت) صید می‌شوند در حالی که آنها حیواناتی آزاد در حیات وحش هستند از این رو در معرض تهدید قرار دارند.
صفایی گفت: از بین مارمولک‌های ایران حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد بومی و انحصاری کشور هستند و فقط در ایران زیست می‌کنند، برخی از آنها در مرز ایران و عراق، ایران و افغانستان و پاکستان زندگی می‌کنند که به علت پراکنش محدودی که دارند بار مسئولیت حفاظت از آنها بر دوش ایران، سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و حتی مردم و سمن‌ها است.
وی یادآور شد: سال ۲۰۱۶ گونه‌ای مارمولک در هرمزگان کشف شد که در دنیا فقط یک گونه از آن موجود است و فقط در بخشی از جنوب ایران پراکنش دارد، این نشان‌دهنده غنای زیستی سرزمین ایران است.
وی تاکید کرد: مارمولک‌ها از لحاظ اکولوژیک یکی از گونه‌های بسیار ارزشمند برای محیط زیست و طبیعت هستند زیرا با شکار عنکبوتیان، حشرات و بندپایان جمعیت آنها را کنترل می‌کنند، گونه‌ای مارمولک وجود دارد که از عقرب تغذیه می‌کند بنابراین تصور کنید اگر جمعیت این گونه مارمولک به عنوان شکارچی عقرب کم شود چه اتفاقی برای جمعیت عقرب‌ها می‌افتد؛ از سوی دیگر مارمولک‌ها غذای بسیاری از پرندگان و پستانداران هستند. همچنین نقش زیادی در رشد گیاهان دارند چون با خوردن ملخ‌ها، جمعیت آنها را کنترل می‌کنند که این مانع رشد بی‌رویه جمعیت ملخ‌ها و آسیب به گیاهان می‌شود.
این خزنده‌شناس در ادامه به سایر عوامل تهدید مارمولک‌ها اشاره کرد و گفت: برخی اقدامات برای مقابله با گرد و غبار مانند مالچ‌پاشی بلای جان این خزندگان ارزشمند شده است، حدود ۴۰ سال است که شاهد مالچ‌پاشی در نقاط مختلف کشور به ویژه خوزستان هستیم که مطالعات مختلف در این زمینه نشان داده است که با هر مالچ‌پاشی تعداد زیادی از خزندگان از بین می‌روند و جمعیت آنها در این مناطق به شدت کاهش یافته است.
وی افزود: همچنین بررسی‌های میدانی که در سرخس بین سال‌های ۸۸ تا ۹۰ داشتیم نشان داد، مالچ‌پاشی صورت گرفته در حدود ۲۰ تا ۳۰ سال پیش جمعیت مارمولک‌ها کم و در مقابل جمعیت عنکبوتیان و نوعی از حشرات افزایش یافته بود؛ الان هم در خوزستان مالچ‌پاشی می‌شود تعداد زیادی مارمولک زیر این مالچ‌های نفتی مدفون شده‌اند.
صفایی درباره اینکه برخی می‌گویند دم مارمولک‌ها سمی است، گفت: اول اینکه می‌گویند که دم آنها سیانور دارد در حالی که سیانور یک ماده معدنی است و نمی‌تواند در بدن یک موجود زنده باشد و ما در ایران مارمولک با دم سمی نداریم، اما گونه‌ای از مارمولک‌ها در دنیا هستند که بزاق یا ترشحات دهانشان سمی است، مثلا بزمجه‌ها در دهانشان یک نوع باکتری دارند یا مارمولک‌های کومودو نیز دهانشان حاوی نوعی باکتری است.
وی درباره از دست دادن دم برخی مارمولک‌ها هنگام خطر توضیح داد: دم برخی مارمولک‌ها در زمان خطر کنده می‌شود و خودشان فرار می‌کنند اما مساله مهم این است که دم، محل ذخیره چربی برای حیوان است تا زمستان را به راحتی بگذراند و اگر این دم نباشد ممکن است از خواب زمستانی بیدار نشود.
این خزنده‌شناس درباره مارمولک‌های بزرگ جثه در ایران گفت: بزرگترین مارمولک‌ها در ایران بزمجه‌ها هستند که شامل بزمجه بنگال در جنوب کشور، بزمجه بیابانی در فلات مرکزی و بزمجه نستروف در مرز بین ایران و عراق است که این گونه بزرگ‌جثه در سال ۲۰۱۵ کشف شد و نشان می‌دهد هنوز بخش زیادی از دنیای مارمولک‌ها ناشناخته است، حتی چند سال پیش یک گونه مارمولک در شمال تهران کشف شد، بنابراین این ترس وجود دارد که با روند تند تخریب زیستگاه‌ها قبل از اینکه گونه‌های مختلفی از مارمولک‌ها کشف شوند از بین بروند و انسان‌ها هیچ وقت آنها را نشناسند.
وی تاکید کرد: خزندگان و دوزیستان ساکنان قدیمی کره مسکون هستند، دوزیستان ۳۶۰ میلیون سال و خزندگان ۳۰۰ میلیون سال پیش پا به خشکی گذاشتند این یعنی اینکه انسان‌ها سالیان بسیار طولانی است که با آنها زندگی می‌کنند یا به عنوان موجودی که از آنها خدمات می‌گیرند و نقوش آنها بر آثار هنری و تاریخی بسیاری در بین اقوام قدیمی ایران باستان موجود است که نشان‌دهنده شناخت بالای مردمان هزاره‌های گذشته در خصوص این جانوران است.
صفایی گفت: دنیای مارمولک‌ها زیباست اما بخش زیادی از آن همچنان ناشناخته مانده است، برخی مارمولک‌ها شب‌گرد هستند و برخی نیز در نقاطی زندگی می‌کنند که دسترسی به آنها غیرممکن است پس تا آنها را از دست ندادیم قدر حضور این حیوانات ارزشمند را بدانیم.
