هرات، مزارشریف، بلخ، مرو، بخارا، سمرقند، دوشنبه، لاهور، مولتان، قونیه، باکو و... تعدادی از این شهرها هستند که بد ندیدیم به سراغ‌شان برویم تا اندکی بیشتر آن‌ها را بشناسیم و اما نخستین قرعه در بین این همه شهر کوچک و بزرگ ایران فرهنگی به نام لاهور درآمد. شهری زیبا که بیشتر ما فقط آن را با نام «اقبال لاهوری» می‌شناسیم و کمتر از دیدنی‌های بزرگ و کوچک ملی و حتی جهانی آن خبر داریم. دیدنی‌هایی که بعضی از آن‌ها همچون کاخ گلستان، تخت سلیمان و تخت جمشید خودمان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته‌اند. بیش از این مقدمه‌چینی نکنم، به اصل ماجرا بپردازم و بگوییم و اما لاهور...
موقعیت لاهور
لاهور شهری است برکرانه رودخانه راوی که چندین مذهب، ده‌ها فرهنگ و تمدن را در آغوش خود پرورش داده است. این شهر که مرکز ایالت پنجاب بوده و پس از کراچی دومین شهر بزرگ پاکستان است، در بین مردم این کشور به‌عنوان «قلب پاکستان» معروف است. لاهور از سمت شمال و غرب به ناحیه شیخ اوپورا، از سمت جنوب به ناحیه کاسور و از سمت شرق به رودخانه و گاه محدود شده است. این شهر به دلیل جغرافیای خاص خود و بارش باران های موسمی دارای باغ‌های سرسبز و زیبای فراوانی است تا جایی که حتی بعضی آن را «باغ شهر» لقب داده‌اند. لاهور حدود 25 کیلومتری مرز پاکستان با هند قرار داشته و از این نظر دارای اهمیت ویژه‌ای در مناسبات دو کشور است. وسعت این شهر 12 میلیون نفری 500 کیلومتر مربع است. لاهور امروزی از نظر تقسیم‌بندی، به دو بخش قدیم و جدید برپایه تاریخ ساخت بناها تقسیم شده است.
در گذر ایام
اما از جغرافیای لاهور که بگذریم آنچه این شهر را به یکی از شهرهای اصلی ایران فرهنگی تبدیل کرده، گذشته تاریخی آن است. کهن‌ترین اثری که در آن از وجود شهرلاهور نام برده شده به قرن دوم میلادی بر‌می‌گردد. در این اثر که همان کتاب «تاریخ راجستان» است، اشاره شده که راجه کنگ سین از لاهور به سمت میوار فرار کرده است که نشان می‌دهد لاهور در آن روزگار شهری شناخته شده بوده است. سیاح و جهانگرد معروف چینی، «مالا سانگ» هم در سفرنامه‌اش که مربوط به سال 630 میلادی است از دهکده‌ای به نام بهاتی در شرق این شهر یاد می‌کند. هم اکنون محله‌ای در بخش قدیم لاهور است و اما ابوریحان بیرونی هم در کتاب «ماللهند» که در زمان حمله محمود غزنوی به هندوستان نوشته شده، به لاهور اشاره کرده است. دوره زرین تاریخ لاهور با ورود اسلام به شبه قاره آغاز می‌شود. در زمان سلطان محمود غزنوی 421 قمری، بسیاری از اعظم مشایخ، صوفیه، علما، هنرمندان، شعرا و نویسندگان، در این شهر ساکن شدند. همین امر عاملی شد زبان فارسی در بین مردم این شهر به مانند دیگر نقاط شبه قاره رواج پیدا کند. گسترش زبان و ادبیات فارسی تا نیمه قرن نوزدهم میلادی، ادامه داشت ولی با تسلط انگلیسی‌ها، زبان فارسی غیررسمی شد اما هنوز هم ردپای بسیاری از ایران و ایرانی و صدالبته زبان فارسی در این شهر است.
اما از تاریخ و جغرافیا که بگذریم باید سراغ اصل مطلب یعنی دیدنی‌های این شهر تاریخی برویم. دیدنی‌هایی که هرکدام داستان خاص خود را دارند و بازگوکننده بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی این شهر هستند.
جهانی‌ترین بنا
وقتی از اهالی لاهور سراغ بناهای تاریخی این شهر را بگیرید، قبل از هرچیز نام قلعه شاهی را بر زبان خواهند آورد. قلعه‌ای که نه‌تنها یکی از جاذبه‌های مهم توریستی پاکستان است بلکه از سال 1981میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو هم قرار گرفته است. قلعه‌شاهی که قلعه بزرگ لاهور هم خوانده می‌شود، ارگی در لاهور پاکستان است که در سال ۱۰۲۵ میلادی ساخته شده اما در طول تاریخ بارها ویران و بازسازی شده است. دیوارهایی به وسعت ۲۰ هکتار آن عظمت این قلعه را که به دستور اکبرشاه، سومین پادشاه از دودمان گورکانیان هند در سال ۱۵۶۶ میلادی بازسازی کامل شده در برمی گیرد. در ورودی اصلی قلعه‌شاهی به دروازه عالمگیر شهرت دارد و رو‌به‌روی مسجد پادشاهی لاهور قرار گرفته است. اثر نفوذ معماری، نقاشی و آینه‌کاری ایرانی در این قلعه بسیار مشهود است. قلعه‌لاهور خود دارای ۲۱ بنای تاریخی است که دیوان خاص، موتی مسجد، شیش محل، تماشاگاه نولخه از آن جمله هستند.
شیش محل یا آینه خانه در شمال غربی یکی از زیباترین بخش های قلعه لاهور است. این بنای مرمرین در زمان سلطنت احتشام الدین گورکانی ساخته شد. این کوشک با تکنیک پرچین کاری و آینه‌کاری پیچیده‌ای تزئین شده‌است. شیش محل در زبان اردو از نظر کلمه‌ای به معنای کاخ شیشه‌ای است؛ زیرا تزئینات شیشه‌ای بسیار زیبایی دارد.
مسجد موتی دیگر بنای مهم موجود در قلعه‌لاهور است. این مسجد به دستور شاه مغول جهانگیر تمام از سنگ‌های مرمر سفید ساخته شده که در نوع خود بی‌نظیر است. این مسجد در قسمت غربی قلعه لاهور، نزدیک به دروازه المگیری قرار گرفته است. «موتی» در زبان اردو به معنای مروارید است که نشان از قیمتی بودن و ارزش والای دین و مسجد در آن دوران بوده است.
چهارباغی ایرانی
دیگر مجموعه جهانی شده این شهر باغ شالیمار در پنج کیلومتری لاهور قدیم است. باغی ایرانی که در یک پرونده مشترک با قلعه لاهور در فهرست میراث جهانی یونسکو قرارگرفته است. این باغ به دستور شاه جهان گورکانی در سال ۱۶۴۱ میلادی که آن را ملا علاءالملک تونی، معمار مشهور ایرانی وقت ساخته است. باغ شالیمار به شکل یک متوازی‌الاضلاع طویل ساخته شده که دیوارهای بلند آجری منبت‌کاری شده آن را در برگرفته‌اند. طرح این باغ بر پایه طرح چهارباغ شکل گرفته و درازای باغ‌های آن ۶۵۸ متر از شمال به جنوب و پهنای آن ۲۵۸ متر از شرق به غرب است. چهار باغ شالیمار شامل سه طبقه است، طبقه اول مربوطه به تفرجگاه بوده و در این قسمت یک دروازه ورودی کاشیکاری شده وجود دارد که به یک محور مستقیم و صاف متصل می‌شود، این ورودی بازدیدکنندگان را به داخل باغ هدایت می‌کند. در این بین یک نهر آب با یک ردیف فواره به ابعاد ۱۸ فوت عرض، ۸۰۰ فوت طول و ۱/۵ فوت عمق در طول این مسیر قرار دارد که در فصول مختلف سال در کنار درختان سایه‌دار و بوته‌های گل و طبیعت همیشه سبز تصویر جالب توجهی را پدید آورده است. طبقه دوم سکونتگاه حکومتی و دیوانخانه بوده که تراس آن مستطیل شکل و کوچک‌تر از دو تراس دیگر بوده و حوضی مرمرین و بزرگ با پهنه وسیع آب در این بخش از باغ چشمگیر است. آبشاری مصنوعی و مرمرین آب را پایین می‌ریزد، در زیر آبشار فضایی تو رفته به‌عنوان چینی خانه طراحی شده که وجود ۱۵۲ فواره در داخل این حوض این فضا را بسیار مجلل کرده است. دو کوشک مرمرین با سنگ سفید در قسمت شمالی تراس و دو کوشک مرمرین قرمز در طرفین دیگر قرار گرفته که جالب است بدانید کوشک‌های کوچک مشرف بر آب، محل بسیار مناسبی برای نشستن‌های دو نفره است، چراکه فضای بسیار آرامبخش در کنار صدای نرم فواره‌ها محیط را بسیار رویایی کرده است. طبقه سوم باغ شالیمار مخصوص طبقات سلطنتی کشور بوده که در این مکان شاه به سطوح پایینی کاملا تسلط داشته و این عامل نشان از حس قدرت شاه است. البته اکنون همه این تراس‌ها به مرکز تفریحی عمومی تبدیل شده است.
مسجدی عالمگیر
مسجد بادشاهی که چون به دستور اورنگ‌زیب عالمگیر آخرین امپراتور گورکانی هند ساخته شده به مسجدِ عالَمگیری هم معروف است یکی دیگر از بناهای دیدنی لاهور است. از این مسجد به‌عنوان نقطه تحولی در تاریخ معماری شبه‌قاره هند یاد می‌شود؛ زیرا همه شکوه و زیبایی دوره گورکانی در آن متمرکز شده است. این بنا پس از بنای تازه‌ساز مسجد شاه فیصل اسلام‌آباد دومین مسجد بزرگ در پاکستان و پنجمین مسجد بزرگ جهان با گنجایش 50هزار نمازگزار است که ورودی اصلی آن مقابل قلعه لاهور و به دروازه عالمگیر مشهور است.کتیبه فارسی بالای درِ ورودی مسجد که به خط ثلث و نستعلیق است خبر از تکمیل آن به سال ۱۰۸۴ قمری می‌دهد. این مسجد سه گنبد و چهار گلدسته دارد و نمای خارجی آن با سنگ‌های حکاکی شده تزئین شده است. در تزئینات داخلی هم از گچکاری‌های زیبا، تزئینات، نقش، نگارهای اسلیمی، منبت‌کاری و نقاشی روی دیوار استفاده شده است. مسجد دارای شبستان طویلی است و به وسیله طاق‌نماهای تزئین شده به هفت قسمت تقسیم شده است. این مسجد موزه‌ای هم دارد که مجموعه‌ای از قرآن‌های فوق‌العاده نفیس و دست‌نویس در آن نگهداری می‌شود.
مقبره‌ای شاعرانه
مقبره شاعر متفکر و سیاستمدار بلندآوازه پاکستان یعنی محمداقبال لاهوری یکی دیگر از دیدنی‌های این شهر است. این بنا حدفاصل مسجد بادشاهی و قلعه لاهور قرار داشته و بنای سرخ رنگ آن توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند. بنای مربعی آرامگاه دو در، در قسمت شرقی و غربی دارد که با سنگ مرمر تزئین شده‌اند. سنگ قبر از جنس لاجورد افغانستانی است که آیاتی از قرآن بر آن حک شده است. دیوارهای داخلی مزار با اشعار فارسی اقبال تزئین شده است. چهار تخته قالیچه بسیار نفیس هم که هدیه ایران است کف این مزار را زینت بخشیده است. در بیرون بنا باغی وجود دارد که به بخش‌های کوچک تقسیم شده و فضایی دلپذیر به محوطه آرامگاه بخشیده است. به جهت داشتن مقام و منزلت فرهنگی، سیاسی و مذهبی علامه اقبال، همه ساله به مناسبت‌های مختلف به‌خصوص سالروز تولد، وفات وی مراسم احترام و رژه نظامی بر سر مزارش انجام می‌گیرد.
منار هویت
منار پاکستان هم از دیدنی‌های لاهور است که در مقابل مسجد پادشاهی در پارک عمومی اقبال قرار دارد و هرساله گردشگران زیادی هنگام بازدید از جاذبه‌های لاهور سری نیز به آن می‌زنند. این منار در محل صدور قطعنامه همایش بزرگ مسلمانان شبه‌قاره هند در سال 1940 برای استقلال در سال 1960 میلادی به‌عنوان یادبود استقلال کشور ساخته شده است. در این منار که روی پایه‌ای با ارتفاع پنج متر قرار دارد و ارتفاع آن از زمین به حدود 70 متر می‌رسد و نماد کشور پاکستان به شمار می‌رود، می‌توانید نشانه‌هایی از معماری زمان گورکانیان هند و معماری نوین را مشاهده کنید. بدنه منار پاکستان از بتن و سنگ مرمر سفید ساخته شده و روی آن طرح گل نقش بسته، آیاتی از قرآن، سخنان محمدعلی جناح بنیانگذار پاکستان و علامه اقبال لاهوری مشاهده می‌شود.
مسجدی برای اهل تصوف
یکی دیگر از دیدنی‌های کهن لاهور مسجد طلایی آن است که در میانه کشمیربازار لاهور قرار دارد. این بنای زیبا سال 1753 میلادی که آن را نواب میرسیدخان ساخته است دارای سه گنبد طلایی رنگ با نمای بسیار زیبا و جذابش در سقف است که بینندگان را مسحور خود می‌کند. در ساختمان این مسجد چهار مناره 54 متری به چشم می‌خورد که در گذشته کاربرد دیده‌بانی داشته است. شاید برایتان جالب باشد که این مسجد دوران حکومت سیک‌ها بر ایالت پنجاب، تبدیل به گودواره یا همان معبد سیک‌ها شده بود و بعدها با تلاش مسلمانان باردیگر مسجد شد. البته بازار اطراف آن همچنان در اختیار سیک‌ها باقی ماند. ناگفته نماند که این مسجد یکی از مراکز اصلی اجرای مراسم مختلف اهل تصوف در پاکستان است.
مقبره عارفانه
مقبره داتا علی گنج بخش یا همان سیدعلی هجویری نویسنده کشف المحجوب ما ایرانی ها دیگر مکان دیدنی لاهور است. آرامگاه او که از بزرگان تصوف پاکستان و شبه قاره است و مورد احترام فرق مختلف اسلامی این خطه از مراکز مهم زیارتی در پاکستان است و روزانه هزاران زائر از گوشه و کنار پاکستان بر سر مزارش می‌آیند و به زیارت می‌پردازند. شب‌های جمعه؛ نوحه خوانان؛ آوازهای مذهبی سر می‌دهند. صوفیان و دراویش معروف به ملنگ رقص‌های مذهبی انجام می‌دهند و به همین دلیل یکی از مقاصد عمده گردشگران در لاهور است. ناگفته نماند که کشف المحجوب او یکی از پرارزش‌ترین کتب ادبیات قدیم فارسی در شبه قاره هند است.
مقبره شاهانه
دیگر مقبره مهم لاهور آرامگاه جهانگیر شاه چهارمین پادشاه و امپراتور مغولی هند است که در سه کیلومتری قلعه‌پادشاهی بعد از پل رودخانه راوی قرار دارد. این آرامگاه را نورجهان همسر وی طراحی و به دست شاه جهان فرزندش در سال 1637 میلادی ساخته شد. مقبره جهانگیرشاه چهار منار دارد و در نمای خارجی آن از سنگ مرمر قرمز استفاده شده و داخل مقبره نیز تزیین و باسلیقه خاصی آرایش یافته است. خیابان‌های مشرف به مقبره که با هزینه گزافی طراحی و ساخته شده است، حکایت از اوج هنر معماران و هنرمندان آن دوره دارد. در مجاورت این مقبره، آرامگاه زیبای نورجهان همسرش نیز قرار دارد. مقبره او با سنگ و آجر ساخته شده و گچبری‌های ساده و زیبایی نیز بر آن افزوده شده است. هنرمندان با استفاده از آبرنگ؛ تصاویر زیبایی را بر دیوارهای مقبره نورجهان ترسیم کرده بودند که در اثر گذشت زمان تا حدودی از بین رفته است. روی سنگ مقبره نورجهان که از مرمر سفید است این بیت زیبای فارسی که معروف است خودش سروده حک شده است:
بر مزار ما غریبان نه چراغی نه گلی نه پر پروانه سوزد نه صدای بلبلی
کهن‌ترین موزه
اما لاهور علاوه بر موزه‌ای مسجد بادشاهی، موزه زیبای دیگری هم در اصلی‌ترین خیابان لاهور یعنی مالرود و نزدیک انارکلی دارد. این موزه که کهن‌ترین موزه پاکستان است، سال 1864 ایجاد شده و شامل 17 بخش است. در این موزه؛ لوازم زندگی ساخته شده از سنگ مربوط به نیم میلیون سال قبل به چشم می‌خورد. همچنین مجسمه‌های بسیار قدیمی بودا در حالات مختلف؛ مجموعه سکه‌هایی از دوره‌های بسیار قدیم، از جمله دوره اسکندر و ساسانیان در آن دیده می‌شود. قسمت دیگر دیدنی موزه لاهور؛ بخش مکتوبات و کتب خطی آن است که بالغ بر 80درصد این آثار به فارسی نوشته شده است.
البته آثار تاریخی و دیدنی لاهور فقط موارد بالا نیستند و هنوز آثار بسیار دیگری چون باغ‌جناح، باغ‌وحش لاهور منار آهو، مسجدهای وزیرخان و صالح کنبوه، مقبره های اهل عرفانی چون مادهو لال حسین شاه، میران محمدشاه موج دریا، شاه چراغ گیلانی، شاه ابو اسحاق قادری، شیخ میان میر قادری، بی‌بی‌پاکدامنان و سیدجان محمد حضوری هستند که می‌توان به جمع بالا اضافه کرد اما چون از قدیم گفته‌اند شنیدن و خواندن کی بود مانند دیدن، آشنایی بقیه را به بازدید خودتان واگذار می کنیم.
بازارهای لاهور
از دیدنی‌های تاریخی و غیرتاریخی لاهور زیاد گفتیم اما بی‌شک سفری بدون سوغات معنا ندارد. بر همین اساس بد نیست بدانید که یکی از بهترین بازارهای این شهر بازار انار کلی است. این بازار که در زمان اکبر شاه ساخته شده به آن علت به انارکلی مشهور است که در نزدیک آرامگاه انارکلی نام معشوقه شهزاده سلیم پسر اکبرشاه قرار دارد. معشوقه‌ای که به دستور اکبرشاه در بین دیوار محبوس و کشته شد. بازار انارکلی به علت ارزانی و تنوع اجناس سنتی، چرم، جواهرات، پوشاک و صنایع دستی و چوبی از پرجاذبه‌ترین و پررفت‌وآمدترین بازارهای شهر به شمار می‌رود. این بازار از یک طرف به خیابان مرکزی لاهور یعنی مال رود و از سوی دیگر به اردو بازار محله قدیمی شهر راه دارد. مقبره قطب‌الدین ایبک و یک معبد قدیمی هندوها نیز در این بازار قرار گرفته‌اند. هیرا مندی با بازار الماس هم دیگر محدوده زیبای لاهور است که بیشتر به دلیل ارائه اجناس زنانه و البته موسیقی زنده مشهور است. همچنین در بخش قدیمی شهر لاهور خیابان بسیار معروفی با نام گاوال‌مندی وجود دارد که در گذشته مرکز تجمع پهلوانان بوده و محل برگزاری مسابقه آنان بوده است. این خیابان چندسالی است که بازسازی و تبدیل به بازار غذا یا همان فود استریت شده است. در این بازار هرنوع غذای محلی یا شیرینی‌جات وجود دارد که مورد علاقه بازدیدکننده باشد. این بازار از غروب شروع به کار کرده و تا نیمه شب فعال است.
سرانجام
همه این‌ها را درباره لاهور گفتیم اما اگر ندانید چگونه می‌توانید به این شهر سفر کنید. عیش‌تان نصفه خواهد ماند. برای رفتن به لاهور از ایران هم می‌توان از طریق هوایی، دریایی و زمینی اقدام کرد که البته سفر زمینی آن از زاهدان و سفر دریایی‌اش از چابهار ممکن است ولی برای سفر هوایی چند مبدأ وجود دارد. تهران، شیراز و مشهد سه شهری هستند که سفر هوایی از آن‌ها به لاهور راحت‌تر از دیگر شهرهای ایران است، زیرا که علاوه برپروازهای غیرمستقیم در بعضی مقاطع سال پرواز مستقیم هم دارند.
