مکملهای غذایی برای برخی افراد مانند یک بیمه در مقابل رژیمهای غذایی ناکامل عمل میکنند. عدهای دیگر چون برخی غذاها را نمیخورند، از مکملهای غذايی استفاده میکنند. دلیل مصرف مکملهای غذایی هرچه که باشد مانند یک میانبر به زندگی سالم است. اما در ماههای اخیر شبهات جدیدی درباره فایده واقعی آنان برای بدن انسان به وجود آمده است. به عنوان مثال قرص «امگا۳» را در نظر بگیرید. این کپسولهای طلایی برای بسیاری از افراد اسیدهای چربی را فراهم میکنند که طبق اعلام رسانهها بدون مصرف ماهی به بدن انسان میرسد.
با این وجود مطالعات اخیر نشان میدهد کپسولهای امگا ۳ یا مکملهای روغن ماهی برخلاف ماهی خوردن هیچ کاری برای کاهش ابتلا به بیماریهای قلبی یا سکته انجام نمیدهد.
همین داستان درباره مکملهای غذایی دیگر از جمله مولتیویتامینها نیز صادق است. نتیجه چند تحقیق حیرتانگیز بود. در برخی موارد دریافت دوز بالایی از مواد مغذی خاص حتی ممکن است به بدن آسیب برساند.
علاوه برآن باید بر اهمیت فعل و انفعالات میان مواد غذایی مختلفی که میخوریم و تأثیر محتویات آنها نیز تاکید شود. به نظر میرسد اصل قضیه مربوط به چیزی نیست که میخوریم، بلکه مربوط به نحوه خوردن است.
بنابراین باید نتیجه گرفت مکملهای غذایی بیمصرف هستند؟ اگر اینطور نیست، کدام مکملهای غذایی را باید مصرف کنیم و چگونه؟
در قرن قبل انسان اهمیت مواد مغذی در غذا را کشف کرد. واژه ویتامین از لغت «vital amine» مشتق شده است. «کاسیمیر فانک» شیمیدان لهستانی در سال ۱۹۱۳ میلادی پس از مشاهدات متعدد از ترکیباتی به نام «آمینهها» در پوسته برنج متوجه شد این ماده میتواند از ابتلاي مرغها به بیماری« بری بری» جلوگیری کند. این بیماری خطرناک که انسانها را نیز مبتلا میکند، به اعصاب صدمه میزند و به ایست قلبی منجر میشود.
اکنون میدانیم که «بری بری» به دلیل کمبود ویتامین «ب ۱» به وجود میآید. کمبود مواد مغذی مانند این مورد در آن زمان بسیار زیاد بود اما دانشمندان درک درستی از دلایل ایجاد آن نداشتند.
به عنوان مثال در سال ۱۹۲۶ میلادی« ب۱ »کشف شد.
دو دهه پس از آن ویتامینهای بیشتری کشف شدند و درک انسانها از نحوه تاثیرگذاری این کمبودها که به بیماریهای معمولی منجر میشود نیز بیشتر شد.
چنین روندی به ایجاد استراتژیهای خاصی برای رژیمهای غذایی منجر شد که بیماریهایی مانند کمبود ویتامین سی،نرمی استخوان و کمخونی را درمان میکرد. این بیماریها در نتیجه کمبود موادی مانند ویتامین سی، دی و ب۱۲ به وجود میآیند.
آغاز جنگ جهانی دوم سبب شد دوز روزانه مصرف گروههای مختلف مواد غذایی، ویتامینها و مواد معدنی در بسیاری از کشورها به طور مکتوب منتشر شود.
در برخی کشورها تغذیه با مواد غذايي خاصی تقویت شد مانند افزودن آهن به آرد و ویتامین به مارگارین.
به هرحال، این روشهای ساده ، علاوه برآنکه سلامت افراد را ارتقا داد، به رشد چیزی منجر شد که اکنون صنعت چند میلیارد دلاری تولید مواد مکمل غذایی است.
این روند نه تنها روی اصلاح کمبود مواد مغذی متمرکز است بلکه ویتامینها و مواد معدنی را به افراد نگران سلامتی میفروشد. فقط در انگلیس مصرفکنندگان سالانه ۴۲۰ میلیون دلار صرف مکملهای غذایی میکنند و قرصهای مولتی ویتامین بیش از بقیه مکملهای غذایی محبوب هستند. پس از مولتی ویتامین، روغن ماهی نیز ازمحبوبیت بالایی برخوردار است.
در مقیاس سطحی، شواهد حاکی از آن است که تمام این روند، ایده خوبی است. مطالعات اپیدميولوژیکی(Epidemiological) که موارد ابتلا به بیماری در گروههای خاصی از جمعیت را بررسی میکند، حاکی از آن است که افرادی که ماهی یا سبزیجات، غلات کامل و روغن زیتون بیشتری میخورند، کمتر به بیماریهای قلبی و فراموشی مبتلا میشوند. بسیاری از از افراد تصور میکنند مواد مغذی که در این مواد غذایی وجود دارد، به طور کامل در کپسولهایی وجود دارد که میتوان روزانه یک بار آنها را مصرف کرد. کپسولها میتوانند بدون دردسر پخت و پز و تهیه غذاهای مذکور، مواد مغذی را به بدن انسان برسانند.
مشکل اینجاست که هنگام آزمایش مکملهای غذایی مشخص شد كه آنها لزوما این فواید را دربر ندارند. برای این منظور آزمایشهای کنترل شده تصادفی(RCTs) برای بررسی نوع غذا و شیوه کارکرد آن استفاده شد.
در این مطالعات به طور تصادفی از افراد خواسته شد یک ترکیب مانند اسیدهای چرب امگا۳ را به رژيم غذایی خود اضافه کنند یا در گروه پلاسیبو(placebo) باشند. در این نوع مطالعات، نتایج چندان واضح نبود.
برخی از این آزمایشها نشان دهنده فوایدی بودند و در برخی دیگر هیچ نشانی از سودمندی مکملهای غذایی وجود نداشت.
اندرو پرنتیس مدیر گروه بینالمللی تغذیه MRC در لندن میگوید: این صنعت مجذوب مواد مغذی میکرو شد زیر آنها بسیار ارزان هستند و به راحتی میتوان آنها را به شکل قرص درآورد.
اگر این قرصها همه مشکلات را حل میکردند، مشکلی وجود نداشت اما مسئله اینجاست که قرصها هیچ مشکلی را حل نمیکنند. ما باید دلیل آن را بفهمیم و درباره آن کاری انجام دهیم.
شاید مهمترین و آخرین ضربه درباره کارآمدی مکملهای غذایی یک تحقیق بزرگ بود که در ماه ژوئن توسط سازمان Cochrane Collaboration انجام شد. این تحلیل متا (روشی تحلیلی که اطلاعات از چند مطالعه RCT را ترکیب و سعی میکند تخمینی دقیقتر از یک تاثیر فراهم کند) ۷۹ مطالعه را بررسی کرد تا تاثیرات بلندمدت مکملهای غذایی، اسیدهای چرب امگا ۳ یا روغنها را در سلامت قلب بررسی کند.
تحلیل مذکور نشان داد این مکملها تأثیر زیادی روی ریسک ابتلا به بیماریهای قلبی، حمله یا مرگ زودهنگام انسان ندارند. تحلیلهای متاي دیگر نیز از این یافتهها پشتیبانی میکنند و به نتایج ناامیدکننده مشابهی درباره تأثیر مکمل ویتامینهای آ، ب، سی، دی و ای در جنبههای مختلف سلامت انسان رسیدند.
با این وجود برخی محققان ارتباط تحلیلهای متا با تحقیقات درباره مواد غذایی را به چالش کشیدهاند. برخلاف آزمایشهای مربوط به دارو یا جراحی که استانداردهایی برای فرایند تداخل و همچنین یک گروه هماهنگ برای آزمایش وجود دارد، تحقیقات درباره مواد مغذی کمی پیچیدهتر است. در خصوص بررسی مکملهایی مانند اسیدهای چرب امگا ۳، محققان مطالعات پراکنده مختلفی را کنار هم قرار میدهند. این مطالعات شامل دوزهای مختلف ، ترکیبات یا حتی انواع مختلفی از مواد مغذی است.
یافتن یک گروه پلاسیبوي مناسب نیز کار مشکلی است
جفری بلومبرگ مطالعاتی درباره آنتیاکسیدانها در دانشگاه تافت بوستون انجام داده است. او در این باره میگوید: اگر قرار باشد روی مکمل غذایی ویتامین «ای» مطالعه کنم، باید در نظر بگیرم که انسانها از زمانی که در رحم مادر هستند یعنی کل عمر خود در معرض ویتامین «ای» بودهاند و بنابراین چیزی به اسم گروه کنترل وجود نخواهد داشت.
تحقیقات RCT درباره مکملهای غذایی نیز بیشتر اوقات مواد غذایی را که کاربر مصرف میکند ثبت نمیکنند یا سطح مواد مغذی قبل از انجام آزمایش در بدن آنها را نمیسنجند. این روند اهمیت زیادی دارد زیرا تأثیر مصرف مکمل غذایی در بدن فردی که سطح ویتامین یا مواد معدنی او کافی است با فردی که سطح این مواد در بدنش ناکافی است، متفاوت است.
شرکتهای دارویی مبالغ کلانی در مطالعات با کیفیت بالا صرف میکنند زیرا برای تأیید داروهایشان باید بر موانع زیادی غلبه کنند. اما شرکتهای تولیدکننده مکملهای غذایی انگیزه چندان قدرتمندی برای تأیید محصولاتشان ندارند.
به طور معمول شیوه تأیید مکملهای غذایی مشابه مواد غذایی است و شباهتی به داروها ندارد. این مواد باید ایمن باشند، برچسبهای روی آنها باید دقیق باشد، اما لزوما به بهبود سلامت فرد منجر نمیشوند.
سیمون دیل در دانشگاه روهمپتون در لندن در این باره میگوید: مطالعات درباره مکملهای غذایی در مقیاس کوچکتر و در بازه زمانی کوتاهتر انجام میشود. اما مکملهای غذایی دارو نیستند، بنابراین احتمال اندکی وجود دارد پس از ۱۰ هفته، چهار یا حتی پنج ماه مصرف آن تاثیراتی روی سلامت فرد مشاهده شود. برای بررسی تاثیرات باید حداقل یک سال صبر کرد. در این حالت احتمال کمی وجود دارد شرکتهای تولید کننده مکملهای غذایی برای چنین مطالعاتی بودجه اختصاص دهند.
تحلیلهای متا اصولا تاحدودی این تنوع را رعایت میکنند اما به گفته دیل مشکل اصلی همچنان پابرجاست. آزمایشهای تصادفی کنترل شده بهترین روشی است که تاکنون انجام شده است. آنها چه سودی برای ما داشتهاند؟
بیشتر محققان تغذیه متفقالقول هستند برای افرادی که نمیتوانند رژیم غذایی متعادلی داشته باشند( خواه به دلیل آلرژی یا انتخابهای مربوط به سبک زندگی مانند گیاهخواری) مصرف مکملهای غذایی یک گزینه تضمینی خوب است. البته گروههای دیگری در جمعیت نیز حضور دارند که باید آنها را نیز در نظر گرفت.
به هرحال کارشناسان درباره مصرف مکملهای غذایی از سوی افراد سلامت یا افرادی که رژیم غذایی کاملی دارند، نظرات مختلفی دارند. «جوآن مانسون» یکی از اپیدميولوژیستهای دانشکده بهداشت عمومی تی اچ چان در دانشگاه هاروارد میگوید: ما باید از این موضوع کاملا آگاه باشیم، به خصوص مکملهای غذایی هنگام مصرف در دوز بالا ممکن است خطرناک باشند.
ویتامینهای خود را بشناسید
ویتامینها را میتوان به دو دسته محلول در آب و محلول در چربی تقسیم کرد. ویتامینهای محلول در آب مانند ویتامین سی از غذاهایی که فرد میخورد،جذب میشود تا فرد به یک نقطه اشباع میرسد و پس از آن مقدار باقی مانده از طریق ادرار دفع میشود اما نمیتوان آنها را در بدن ذخیره کرد، بنابراین اگر فرد مصرف این ویتامینها را متوقف کند، سطح آن به شدت کاهش مییابد.
اما ویتامینهای محلول در چربی را میتوان در بدن و به خصوص در کبد ذخیره کرد. ممکن است گاهی اوقات مقدار زیادی از این نوع چربی در بدن ذخیره شود و در نتیجه مقدار آن به یک سطح سمی میرسد. هرچند بیشتر مولتی ویتامینها مقدار ویتامینهای محلول در چربی را محدود نگه میدارند اما اگر فرد چند مکمل را همزمان مصرف کند، احتمالا ناخودآگاه ذخایر انبوهی از این نوع مواد در بدن خود میسازد.
چه کسی باید چه چیزی بخورد؟
هرچند هیچ جایگزینی برای سالم غذا خوردن وجود ندارد، اما برخی گروهها دچار کمبود برخی مواد مغذی هستند. در اینجا مکملهای غذایی نقش مفیدی را ایفا میکنند.
زنان باردار
زنان باردار یا زنانی که قرار است باردار شوند، باید اسید فولیک مصرف کنند. مصرف این مکمل غذایی ریسک نقایص لوله عصبی مانن Spina bifida را میکاهد. این نقص زمانی به وجود میآید که ستون فقرات و نخاع نوزاد به درستی در رحم شکل نمیگیرد.
در انگلیس برخی مواد غذایی مانند انواع خاصی از غلات و احتمالا آرد نان با اسید فولیک تقویت میشوند.
نوزادان
«بنیاد پزشکان اطفال آمریکا» توصیه میکند نوزادانی که به طور کامل یا موقت از شیر مادر تغذیه میکنند، مکمل غذایی ویتامین «دی» نیز مصرف کنند. این ویتامین مقدار اندکی در شیر مادر وجود دارد.
جوآن مانسون در دانشگاه هاروارد میگوید: هنوز نمیدانیم در کل چه مقدار ویتامین «دی» در شیر مادر اجداد انسان وجود داشته است.
کودکان سالم با رژیم غذایی مناسب نیازی به مولتی ویتامین یا مکملهای مواد معدنی ندارند. با این وجود شواهدی وجود دارد که اسیدهای چرب امگا۳ علائم اختلال ADHD را در کودکان مبتلا به مشکلات رفتاری و آموزشی میکاهد.
بزرگسالان بالاتر از ۵۰ سال
همزمان با سالمندی، در اسید معده کمتری تولید میشود و این روند توانایی انسان برای جذب برخی مواد مغذی از رژیم غذایی را تغییر میدهد. یکی از این موارد « ب ۲ » است. این ویتامین برای تولید سلولهای خونی، اعصاب و دیان ای به کار میرود. افراد بالاتر از ۵۰ سال سن با کمبود این ماده مغذی روبهرو هستند و باید آن را از طریق مکمل یا غذاهای تقویت شده از جمله غلات صبحانه دریافت کنند.
علاوه برآن هنگام سالمندی، استخوانهای انسان نیز ضعیفتر میشود و ویتامین دی و کلسیم برای قدرتمندسازی آنان مورد نیاز است. ویتامین دی از نور آفتاب در پوست انسان تولید میشود اما مصرف مکمل آن طی زمستان و در ارتفاعات کمک حال است. البته هنوز هم مشخص نیست مصرف این نوع مکمل غذایی میزان شکستگی را میکاهد یا خیر.
نتایج یک تحلیل متا در این اواخر نشان داد مکملهای کلسیم خطر شکستگی و کاهش حجم توده استخوان را میان زنان یائسه و مردان بالای ۶۵ سال میکاهد. اما این مکملها خطر ایجاد سنگ کلیه را نیز میافزایند. اگر فرد دچار مشکلات سلامتی است باید قبل از مصرف این مکملها با پزشک مشورت کند.
بقیه متن:
به عنوان مثال مقدار زیاد بتاکاروتن خطر ابتلا به سرطان ریه را میان افراد سیگاری افزایش میدهد و از سوی دیگر مصرف بیش از حد ویتامین « ای» نیز با افزایش خطر سکته مغزی و احتمال ابتلا به سرطان پروستات همراه است.
مانسون در این اواخر دستورالعملی را برای پزشکان درباره مصرف مکملها منتشر کرد. او در این دستورالعمل نتیجهگیری کرده است: « استفاده از مکملهای غذایی میکرو به طور مداوم توصیه نمیشود.»
پرانتیس نیز با او همعقیده است. او میگوید: به شدت معتقدم به جز در موارد خاص نباید مکمل مصرف شود. در کشوری مانند انگلیس نیز مردم به مکملهای غذایی نیازی ندارند.
گرسنگی پنهان
با این وجود بلومبرگ در دانشگاه تافت معتقد است میزان ثروت کشور نشانگر دقیقی از وضعیت تغذیه مردم نیست. او میگوید: ممکن است مردم کمبود مواد غذایی نداشته باشند اما هنوز هم دچار سوءتغذیه باشند. ۶۶ درصد مردم آمریکا اضافه وزن دارند یا مبتلا به چاقی مفرط هستند. زیرا آنها مواد غذایی پر انرژی با خواص تغذیهای کم میخورند.
این گرسنگی پنهان فقط مربوط به افراد چاق یا دارای اضافه وزن نیست.در همین راستا وزارتخانههای کشاورزی، بهداشت و خدمات درمانی آمریکا با همکاری یکدیگر تحقیقی انجام دادند. طبق این پژوهش بسیاری از مردم آمریکا ویتامینهای آ، سی،دی و ایی، همچنین کولین، کلسیم، آهن، منیزیم، پتاسیم و فیبر را بسیار کمتر از حد معمول مصرف میکنند. این مواد مغذی در بدن افرادی که روزانه قرصهای مولتی ویتامین مصرف میکنند، مقدار بیشتری وجود دارد.
بلومبرگ که این تحقیق را رهبری کرده، نیز در این باره میگوید: میدانیم که مردم انگلیس، آمریکا و سراسر جهان به شیوه مطلوب غذا نمیخورند. باید سعی کنیم این روند را تغییر دهیم. از سوی دیگر معتقدم مصرف مولتی ویتامین نیز روشی احتیاطی و عقلانی است.
بلومبرگ که به عنوان مشاور چند شرکت تولید مکمل فعالیت میکند به «مطالعه بهداشتی پزشکان۲» اشاره میکند. این یکی از بزرگترین مطالعات تصادفی مربوط به مکملهاست که محققان دانشگاه بیرگام و بیمارستان زنان در بوستون آن را انجام دادهاند.
این تحقیق سلامت بیش از ۱۴ هزار مرد بالای ۵۰سال در آمریکا را طی بیش از یک دهه بررسی کرد و به این نتیجه رسید که مصرف روزانه مولتی ویتامین به کاهش ۸ درصدی ابتلا به انواع سرطان مبتلا میشود.
مطالعات بیشتری در حال انجام است تا تکرار همین نتیجه و صحت آن برای زنان نیز بررسی شود.
اما افرادی که رژیم غذایی مناسبی ندارند، با مصرف مکملها میتوانند دریافتی مواد معدنی و ویتامینهای بدنشان را به حد مورد نیاز نزدیکتر کنند. اما این همیشه به معنای مزایایی نیست که افراد تصور میکنند. موادغذایی حاوی مواد مغذی بیشتری نسبت به مکملها هستند. به همین دلیل نتایج آزمایشهای مربوط به مکملها با مطالعات مشاهدات افرادی که مقدار زیادی غذای مواد مغذی میخورند، تفاوت دارد.
همه چیز در یک قرص وجود ندارد
ریچارد هافمن از دانشگاه هرتفوردشایر در انگلیس میگوید: یکی از کمبودهای اصلی رژیم غذایی در انگلیس فیبر است و نمیتوان فیبر را از یک قرص دریافت کرد.
پس از آن باید به مواد فیتوشیمیایی(phytochemicals) پرداخت. این ترکیبات در گیاهان وجود دارد مانند کاروتنوئید و فلاونوئید. این مولکولها در نتیجه فرایندهای طبیعی بدن آزاد میشوند.
هافمن در این باره میگوید: اگر رژیم غذایی فرد شامل مواد غذایی فراوری شده به علاوه یک قرص مولتی ویتامین باشد، احتمالا این مواد در بدن او وجود نخواهند داشت.
توازن این مواد مغذی بسیار مهم است. به عنوان مثال بدن از روغنهای امگا۳ در ماهیهای روغنی استفاده میکند تا موادی بسازد که تورم را در بدن کاهش میدهند. اما اسیدهای چرب امگا۶ که در گوشت وجود دارند، مولکولهایی میسازند که تورم بدن را بیشتر میکنند. شاید این یکی از دلایلی باشد که مصرف زیاد گوشت قرمز برای انسان بد است و به همین دلیل افرادی که مقدار زیادی ماهی مصرف میکنند، سالمتر به نظر میرسند.
اما فقط یک رژیم غذایی متوازن کافی نیست. مصرف ترکیبی غذاها در هر وعده نیز اهمیت دارد. جولیان مک کلمنتس در دانشگاه ماساچوست در این باره میگوید: مقدار غذایی که مصرف میشود، زمانی که مصرف میشود و ترکیب این غذاها تأثیر زیادی بر سلامت فرد دارد.
مک کلمنتس و همکارانش در یک تحقیق که هنوز منتشر نشده به شرکت کنندگان میوه تازه و سبزیجات به شکل خودخواسته یا ترکیب شده با امولسیونهای حاوی چربی یا ادویه یا هردو دادند. نتایج نشان داد هنگام ترکیب امولسیونها تأثیر آن بیشتر بود. او در این باره میگوید: میتوان غذاهایی طراحی کرد که مواد مغذی جذب شده در بدن را بیفزاید.
از سوی دیگر این روند حاکی از نشانههایی برای طراحی آزمایشهای کلینیکی برای آزمایش مکملهای تغذیهای است.
او میگوید: اگر تأثیر این ماتریس غذایی را کنترل نکنیم، افراد یک میزان مشخص از ماده غذایی مانند کاروتنوئید را میخورند، یک نفر ممکن است مقدار زیادی جذب کند و دیگري مقدار اندکی جذب کند.
خارج از آزمایشگاه یک نمونه قابل توجه از نوع تاثیرگذاری روغن زیتون است. این ماده مقدار نوعی کاروتنوئید به نام لاکوپن را میافزاید که هنگام خوردن گوجه فرنگی جذب میشود زیرا کاروتنوئیدها باید در چربی حل شوند تا در جریان خون حرکت کنند. اصول مشابهی درباره ویتامینهای آ،دی ، ای و کا وجود دارد که محلول در چربی هستند.
این یافتهها برای افرادی که مکملهای غذایی را مصرف میکنند اهمیت زیادی دارند. اگر فرد مکمل غذایی را با غذا نخورد بسیاری از مواد غذایی مذکور به اندازه کافی جذب بدن نمیشوند.
در برخی موارد این تاثیرات حتی ممکن است روی سلامت فرد تاثیر بگذارند. به عنوان مثال مکمل کلسیم با افزایش ریسک ابتلا به سنگ کلیه همراه است. حال آنکه مصرف کلسیم در مواد غذایی این خطر را میکاهد.
واضح است که هنوز هم باید در مورد فعل و انفعالات مواد غذایی بیاموزیم. با افزایش دانش احتمالا میتوانيم ارزش مواد غذاییاي را که میخوریم نیز بیفزاییم و مکملهای بهتری بسازیم.
بنابراین غذا بهترین منبع برای مواد مغذی مورد نیاز بدن است. اما افرادی که نمیتوانند تمام مواد مغذی را از غذاهایشان دریافت کنند، باید با انجام کارهایی ساده سعی کنند بیشترین سود را از مصرف مکملهای غذایی ببرند. به عنوان مثال مکمل را همراه غذا مصرف کنند و دستورالعمل روی جعبه را دنبال کنند تا از مصرف بیش از حد برخی مواد اجتناب کنند.
همچنین افراد باید با پزشک خود مشورت کنند زیرا مصرف برخی ویتامینها با داروها تداخل دارد مانند داروی رقیقکننده خون به نام وارفارین.
از همه مهمتر آنکه نمیتوان تصور کرد مصرف مکملهای غذایی یک رژیم غذایی ناسالم را جبران میکند. هزاران ماده فعال در مواد غذایی وجود دارد که برخی از آنها هنوز ناشناخته هستند و البته طعم آنها بهتر از مکمل است!