قنات مجموعه‌ای از کوره یا مجرای زیرزمینی و شماری چاه در امتداد آن کوره و بر روی آن است که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه‌های آب‌دار زیرزمینی و یا رودخانه‌ها را به کمک نیروی ثقل و بدون استفاده از انواع انرژی‌ها، جمع‌آوری کرده و به نقاط پست‌تر سطح زمین می‌رساند، از چاه‌ها برای هوادهی، روشنایی و خارج کردن مواد زائد داخل کوره، چه هنگام ساخت و چه هنگام مرمت و بازسازی قنات استفاده می‌شود.
وضعیت قنوات خراسان‌جنوبی در گذشته‌ای نه چندان دور یعنی در حدود 50 سال به قبل تقریباً 100 درصد آب مورد نیاز این استان در همه بخش‌ها به‌ویژه کشاورزی، شرب، بهداشت فقط از قنوات استحصال می‌شد، اما از آن زمان به این طرف با حفر بی‌رویة چاه‌های عمیق و بروز خشکسالی دراز مدت، آبدهی قنوات و چشمه‌ها به طور متوسط حدود 65 درصد کاهش یافته است .
با توجه به بحران آبی کنونی، شاید بتوان گفت احیای قنات‌ها، بهترین راه برای کنترل و احیاء منابع آبی است.
احیای و بازسازی قنات‌ها و وارد کردن آنها به مدار تأمین منابع مصرفی آب کشور در کنار استفاده از شیوه‌های جدید آبیاری در کشاورزی که بیشترین حجم مصرفی آب در کشور را به خود اختصاص داده، می‌تواند بحران آبی کشور را تا حد زیادی مهار و از فرآیند بیابان‌زایی در کشور جلوگیری کند.
امروزه و با استفاده از تکنولوژی‌های موجود می‌توان قناتی را که ساختش در گذشته 60 سال طول می‌کشید، دو روزه ساخت و به‌علت ساختمان قنات که از تبخیر سطحی آب جلوگیری می‌کند و آن را به حداقل می‌رساند هم‌چنین توانایی سیستماتیک آن در تنظیم میزان برداشت با جایگزینی منابع آبی و به‌عبارتی حفظ تعادل زیستی استخراج آب، استفاده از آب را بهینه کرد. در همین حال می‌توان از قنات‌هایی که دیگر امکان پیوستن به شبکه تأمین آبی کشور برای آنها وجود ندارد، به گونه‌ای دیگر استفاده کرد.
هم‌چنین جذب گردشگران یکی دیگر از راه‌هایی است که می‌تواند قنات‌ها را بیش از پیش به مردم دنیای امروز معرفی کند و به بازسازی و استفاده مجدد از این فناوری سازگار با محیط زیست منجر شود.
بهره‌برداری از سه پروژه احیاء و مرمت قنوات در طبس
«داود بخشایی» مدیر جهاد کشاورزی طبس در گفت‌وگو با ایسنا از بهره‌برداری از سه پروژه احیاء و مرمت قنوات در شهرستان طبس خبر داد.
وی افزود: سه پروژه احیاء و مرمت قنات به مساحت ۳۶۱ متر و اعتبار۸۶۳میلیون ریال در هفته دولت به بهره‌برداری می‌رسد.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان طبس اظهار کرد: این پروژه‌ها در روستاهای خسروآباد، نجات‌آباد و قاسم‌آباد چیروک طبس به بهره‌برداری می‌رسد.
۵ میلیارد تومان اعتبار برای بازسازی قنوات خراسان جنوبی تصویب شد
«هاشم ولی پورمطلق» رئیس جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی نیز در گفت‌وگو با ایسنا از تصویب پنج میلیارد و 563 میلیون تومان اعتبار برای مرمت و بازسازی قنوات استان از اعتبارات تملک و دارایی‌ها خبر داد.
وی اظهار کرد: برای مرمت و بازسازی قنوات استان از اعتبارات تملک و دارایی‌ها سه درصد حاصل از درآمد در نفت و گاز و طرح توسعه در کمیته‌های فنی شهرستان‌های استان مبلغ 5 میلیارد و 563 میلیون تومان مصوب شده که در امسال باید عملیاتی شود.
وی افزود: از محل اعتبارات ملی(کمک‌های فنی اعتباری) نیز مبلغ 7 میلیار تومان مصوب شده که طی امسال اجرایی شود و نسبت به سال گذشته رشد 3 برابری دارد.
رئیس جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی با بیان این‌که قنوات تنها سازه‌های سازگار با محیط زیست هستند که در چرخه طبیعت دخالت دارند، تصریح کرد: قنوات متفاوت با چاه‌های عمیق که منابع زیرزمینی را کشیده و در صورت خشکسالی جایگزینی برای این منابع وجود ندارد، هستند .
ولی‌پورمطلق یادآور شد: همه قنواتی که توسط مهندسین مقنی از ابداع قنوات تاکنون انجام شده به سرانجام رسیده و در بازه زمانی اجرا به لحاظ تخصص در اوج بوده‌اند.
وی یادآور شد: مرمت این سازه‌ها، زنده کردن همه آن تلاش‌ها است که حیات روستاها نیز بسته به این منابع تاریخی است.
خراسان‌جنوبی رتبه نخست کشور در تعداد قنوات را دارد
«حسن رمضانی»، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی نیز گفت: خراسان‌جنوبی با بیش از 6000 قنات در سطح کشور، رتبه نخست تعداد قنوات را به خود اختصاص داده است.
وی اظهار کرد: با توجه به خشکسالی‌های چند ساله اخیر و قهر آسمان، آب در بیشتر قنوات استان همچنان در حال جوشش از دل زمین است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی ادامه داد: قنات یکی از ابتکارات ایرانیان برای مبارزه با کمبود آب و تأمین کشاورزی خصوصاً در مناطق خشک و نیمه خشک است. با توجه به منابع متعدد علمی و پژوهش‌های انجام گرفته مشخص می‌شود که قنات از جنبه‌های گوناگونی مورد توجه بوده و کاربردهای فراوانی دارد.
رمضانی تصریح کرد: عمده کاربردهای گوناگون انواع قنات در ایران، تأمین آب شرب انسان و دام‌ها و مصارف کشت و کار است که حیات و بقای انسان بدان وابسته است.
وی یادآور شد: قنات همیشه موجب اشتغال‌زایی بوده و به رونق اقتصادی منطقه وتوسعه پایدارآن کمک می‌کند و یکی از مهم‌ترین مواریث فرهنگی باز مانده از گذشتگان تلقی می‌شود.
با توجه به بحران آبی کنونی، شاید بتوان گفت احیای قنات‌ها، بهترین راه برای کنترل و احیاء منابع آبی است. احیای و بازسازی قنات‌ها و وارد کردن آنها به مدار تامین منابع مصرفی آب کشور در کنار استفاده از شیوه‌های جدید آبیاری در کشاورزی که بیشترین حجم مصرفی آب در کشور را به خود اختصاص داده، می‌تواند بحران آبی کشور را تا حد زیادی مهار و از فرآیند بیابان‌زایی در کشور جلوگیری کند.
