این قانون که در ابتدا تحت عنوان «سربازگیری» در کشور اجرا شد پس از شش سال در سال 1300 مورد بازنگری قرار گرفت و سپس در سال‌های 1304، 1310، 1317، 1322، 1324، 1334، 1342، 1343، 1347 و 1350 تغییراتی در آن اعمال شد اما همچنان اصلی‌ترین بند آن یعنی اجباری بودن در آن باقی ماند. با پیروزی انقلاب اسلامی و وقایعی که در دهه ابتدایی انقلاب رخ داد، کمتر کسی به فکر تغییر و تحول در سربازی افتاد و مطالبه اجتماعی چندانی هم در این باره مطرح نشد، در نتیجه نخستین قانون مربوط به خدمت وظیفه عمومی پس از انقلاب با حفظ ماده اجباری بودن سربازی برای جوانان ذکور ایرانی در 29 مهر ماه سال 63 به تصویب مجلس وقت رسید، قانونی که 27 سال بدون هیچ بازنگری در کشور اجرا شد و سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان میان مجلس و ستادکل نیروهای مسلح با تغییراتی جزیی و حذف چند ماده و تبصره در آبان سال 90 به تصویب مجلس رسید و از دی ماه همان سال لازم الاجرا شد. در قانون جدید گرچه تسهیلاتی برای سربازان در نظر گرفته شده بود اما در عمل بسیاری از آنها محقق نشد و تنها ماده یک قانون وظیفه عمومی یعنی اجباری بودن سربازی برای افراد ذکور قدرتنمایی می‌کرد، ماده‌ای که بیش از 100 سال است که به یکی از دغدغه‌های پسران ایرانی و خانواده‌هایشان بدل شده و قصد تغییر هم ندارد!
تغییرات در سربازی با تغییر در ستادکل
پس از حادثه‌ای که برای اتوبوس حامل سربازان پادگان 05 کرمان رخ داد، بسیاری از جوانان و فعالان اجتماعی دوباره بحث تغییر و تحول در خدمت سربازی را پیش کشیدند، عمده‌ترین انتقادات درباره نحوه برخورد با سرباز، بی‌توجهی به سرباز و تحقیر آنان بود و گروهی هم اجباری بودن سربازی را دلیل برخورد نازل با سربازان دانستند، همین بهانه‌ای شد تا برخی از نمایندگان مجلس و فعالان اجتماعی قول‌هایی برای رسیدگی به این موضوع و تغییر در شیوه سربازی بدهند.
مدتی بعد در حالی که بسیاری همچنان تحت تأثیر حادثه رخ داده برای سربازان بودند، سرلشکر باقری، جانشین سرلشکر فیروزآبادی در ستادکل نیروهای مسلح شد، فیروز آبادی از سال 68 ریاست ستادکل نیروهای مسلح را بر عهده داشت و به عبارتی می‌توان گفت که تمام متولدین دهه پنجاه و پس از آن در دوران ریاست او خدمت سربازی خود را پشت سر گذاشته یا از سربازی فرار کرده‌اند.
آمدن باقری به ستادکل نیروهای مسلح و تغییری که چند روز قبل‌تر در معاونت نیروی انسانی این ستاد با آمدن سردار محمدجواد زاده‌کمند رخ داده بود، امیدها برای تغییر در سربازی را افزایش داد و برخی از فعالان فضای حقیقی و مجازی با مخاطب قرار دادن رئیس ستادکل نیروهای مسلح خواستار بهبود خدمت سربازی و کیفیت آن شدند و البته باید دید که باقری و معاون جدیدش زاده‌کمند چگونه به این درخواست‌ها پاسخ خواهند داد؛ امری که یک کارشناس حوزه سربازی در نیروهای مسلح آن را دور از ذهن می‌داند و معتقد است که احتمال تغییرات بنیادین در سربازی وجود ندارد. این فرد البته گفته که ستادکل نیروهای مسلح همواره الگوها و مدل‌های مختلف برای بهبود خدمت سربازی را بررسی می‌کند و اگر این تصمیم آسیبی به بنیه دفاعی کشور نزند و اعتبارات لازم برای اجرای آن وجود داشته باشد با آن موافقت خواهد کرد، همانطور که در سال‌های اخیر نیز مواردی از این دست در خصوص تسهیلات اعطایی به سربازان متأهل، پژوهشگران و... به تصویب رسیده است.
الگوهای جایگزین مرکز پژوهش‌های مجلس برای سربازی
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مرداد ماه سال 92 طرحی تحت عنوان «الگوهای سربازی آینده در جمهوری اسلامی ایران» را منتشر کرد، طرحی که هنگام انتشار سر و صدای زیادی به پا کرد و با توجه به همزمانی‌اش با آغاز به کار دولت روحانی برخی امیدوار بودند که بزودی یکی از الگوهای ارائه شده در این طرح در کشور اجرایی شود اما سرانجام با مخالفت ستاد کل نیروهای مسلح این اقدام در حد همان طرح باقی ماند، انتقاد اصلی ستادکل به این طرح عمقی نبودن آن و عدم تناسبش با موقعیت کشور بود.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در این طرح هفت مدل را برای سربازی پیشنهاد کرده بود که یکی از آنها شیوه فعلی خدمت سربازی و شش مورد آن طرح‌هایی بود که درصورت تصویب مجلس و ابلاغ دولت می‌توانست جایگزین الگوی صد و یک ساله فعلی شود. این طرح‌ها که در کنار آن برخی از مشکلات فعلی سربازی نیز مطرح شده بود علاوه بر «الگو و مدل حاکم کنونی» عبارتند از «الگوی سربازی حرفه ای» که این مدل شایع‌ترین مدل‌های خدمت سربازی در جهان است و دارای مزایا و همچنین معایبی است. از مهم‌ترین مزایای این سیستم افزایش کارآمدی نیروهای مسلح به دلیل تخصصی شدن خدمت، انگیزه بالای سربازان به دلیل اختیاری شدن خدمت، استفاده از فناوری‌های نوین، کاهش ریسک امنیتی، دفاعی، کاهش هزینه‌های اقتصادی دولت، کاهش تلفات انسانی و کاهش تخلفاتی مانند فرار از خدمت و غیبت و... است.
معایب این الگو نیز عبارتند از محروم ماندن از نیروهای مردمی و داوطلب، ضعف فرهنگ‌سازی امنیت و دفاع در میان جامعه و جوانان، افزایش بودجه نظامی در برخی موارد و ضعف در تربیت جوانان و جامعه پذیری. «الگوی سربازی داوطلبی- بسیجی چابک» پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به ستادکل نیروهای مسلح است، بر اساس این طرح با توجه به اینکه داوطلب بودن و الگوهای رفتار و فعالیت‌های داوطلبانه بالاترین نتایج را در عرصه‌های مختلف به دنبال دارد و این الگو می‌تواند اثربخش‌ترین و کارآمدترین مدل‌های سربازی باشد چه اینکه متغیر داوطلبانه بودن و انگیره مثبت، بیشترین نقش را در انجام صحیح و مؤثر وظیفه و خدمت ایفا کند.
«الگوی سربازی علمی تخصصی» به منظور استفاده بیشتر از توانایی‌های تخصصی سربازان پیشنهاد شده و در آن شاخص و معیار خدمت سربازی تخصص‌ها و توانمندی‌های علمی مشمولان است و سربازان پس از گذراندن دوره مناسب آموزش نظامی - دفاعی در محیط‌های خدمتی تخصصی و علمی متناسب با رشته تخصصی خود به کار گرفته می‌شوند.«الگوی خرید خدمت هدفمند» که در حال حاضر نیز مشابه آن در قانون بودجه و تحت عنوان جریمه ریالی مشمولان غایب اجرا می‌شود، پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش‌های مجلس است، در این الگو متغیر خرید خدمت که امروزه به اشکال گوناگونی در سیستم وظیفه عمومی وجود دارد مورد نظر قرار گرفته و از سوی دیگر متغیر اقتصادی برای برخی از واجدین شرایط مد نظر قرار می‌گیرد. در این مدل خدمتی افراد مجاز خواهند بود یا گزینه خدمت رایج را با مزایای پیش‌بینی شده کنونی پذیرا باشند و به خدمت اعزام شوند یا اینکه با پرداخت هزینه‌های دوران خدمت متناسب با ارزش پول ملی در آن زمان و با سپری کردن دوره آموزش از انجام خدمت معاف شوند. ستادکل نیروهای مسلح از مخالفان سرسخت این طرح است.
«الگوی خدمت سربازی یک ساله در دوران صلح» را شاید بتوان الگوی بهتر دانست که احتمال موافقت ستادکل نیروهای مسلح نیز با آن بیشتر است، در این مدل سربازی در دوران صلح، اجباری و مدت آن یک سال است. محدود شدن زمان سربازی به یک سال باعث افزایش انگیزه برای خدمت در میان خانواده جوانان و همچنین رضایتمندی بیشتر آنها می‌شود و در کنار آن منطقی‌تر شدن روش‌های به کارگیری کاهش اتلاف زمان مؤثر و افزایش کارآمدی و بهره‌وری می‌شود. آخرین الگو، «تلفیقی چند جانبه هدفمند» نام دارد و ترکیبی است از تمام الگوهای گفته شده که البته چندان نمی‌توان اجرای همزمان چند مدل را موفقیت‌آمیز دانست.
بررسی الگوهای جدید برای سربازی
هفت الگوی پیشنهادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در حالی طی سه سال گذشته اجرایی نشده که مهدی احمدی معین، کارشناس دفتر سیاسی این مرکز از بررسی الگوهای دیگر سربازی در مرکز پژوهش‌ها خبر داده و به «ایران» می‌گوید: بررسی سربازی در مرکز پژوهش‌ها همچنان ادامه دارد و چند الگوی دیگر هم برای سربازی پیشنهاد شده اما به دلیل محرمانه بودن جزئیات آن منتشر نشده است. او با تأکید بر اینکه در حوزه سربازی مرکز پژوهش‌های مجلس تنها پیشنهادهای خود را منتقل می‌کند و تصمیم‌گیری در این زمینه بر عهده مجلس، دولت و ستادکل نیروهای مسلح است، ادامه می‌دهد: «آنچه به عنوان الگوهای سربازی معرفی شد هم در حقیقت تنها پیشنهادهایی بود که به منظور بهبود خدمت سربازی ارائه شد.»
احمدی معین همچنین از تشکیل کارگروهی مشخص برای بررسی خدمت سربازی در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی خبر داده و می‌گوید: «ما قدرت تعیین کنندگی نداریم و همانطور که گفتم پیشنهاد دهنده هستیم و این کارگروه هم با همین هدف فعالیت می‌کند.او همچنین درباره اینکه آیا نشانه‌های مثبتی از رئیس جدید ستادکل درباره سربازی دریافت کرده‌اند، یا خیر نیز می‌گوید: «ما همواره با ستادکل رابطه مستمری داریم و موضوعات را به آنان منتقل می‌کنیم. خوشبختانه در موارد متعددی هم نتایج خوبی به دست آورده‌ایم که تسهیلات در نظر گرفته شده برای سربازان متأهل، تغییر در خوراک و پوشاک سربازان و.... از جمله آنهاست.»
ضرورت تفکیک سربازان تولید و دفاعی
عباسعلی منصوری آرانی - عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس نهم
* با توجه به تغییراتی که در ستاد کل نیروهای مسلح ایجاد شده، احتمال تغییر در شرایط فعلی سربازی را چقدر می‌دانید؟
درست است که تغییر در ریاست یک مجموعه می‌تواند سبب بروز تغییراتی در آن مجموعه شود اما به نظرم این تغییرات چندان زیاد نخواهد بود و حداقل در کوتاه مدت تغییر محسوسی در سربازی رخ نخواهد داد، چرا که موضوعات سربازی جزو موضوعات راهبردی به حساب می‌آید و شرایط مختلفی، نحوه سربازی را رقم می‌زند. البته معتقدم که موضوع سربازی جزو مسائلی است که دولت، مجلس و نیروهای مسلح باید با همکاری یکدیگر برای آن برنامه‌ریزی انجام دهند. این را هم بگویم که به نظر من نیروهای مسلح هم به فکر تغییر در سربازی هستند اما یک مقدار تهدیدات موجود و شرایط ناآرام منطقه و برخی کشورهای همسایه باعث شده که تصمیم‌گیری دراین‌باره سخت شود.
* مدل پیشنهادی شما برای سربازی چیست؟
توجه داشته باشید که سربازی با اقتدار ملی ما گره خورده و تصمیم‌گیری در مورد آن بسیار با اهمیت است، از سوی دیگر کشور ما دارای شرایط ژئوپلیتیکی و تهدیدات خاص است که باید آن را هم مد نظر قرار داد. به همین دلیل مدل‌های مختلفی هم برای آن در نظر گرفته شده و یک مدل هم من درباره آن تحقیق کرده و آن را برای تصویب به مجلس هم پیشنهاد دادم تا در برنامه ششم برای آن بودجه مد نظر قرار دهد که نمی‌دانم در مجلس دهم تکلیف آن چه خواهد شد. در این مدل سربازی ترکیبی از دو نوع خدمت خواهد بود و بر اساس آن سربازان در دودسته سربازان دفاعی و سربازان تولیدی به خدمت گرفته می‌شوند.
مدلی که امروز در کشور ما اجرا می‌شود، مدل سربازی اجباری است که به هیچ‌عنوان مطلوب نیست، امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا روی مدل سرباز حرفه‌ای کار می‌شود و به نظرم در کشور ما هم باید سربازی اجباری جای خودش را به سربازی حرفه‌ای بدهد و طی یک یا دو برنامه پنج‌ساله بتدریج جایگزین مدل فعلی سربازی شود. در طرح سرباز حرفه‌ای، نیروی مورد نیاز نیروهای مسلح از طریق فراخوان و اعلام نیازشان تأمین شد و متقاضیان نیز پس از طی دوره آموزشی، در قراردادی پنج‌ساله که امکان تمدید آن هم وجود دارد جذب نیروهای مسلح شده و حقوق مشابه آنان دریافت می‌کنند. در این شرایط وضعیت خدمتی سربازان هم بهتر خواهد شد، در حال حاضر یک سرباز 60 هزارتومان حقوق می‌گیرد و اگر این فرد متأهل باشد این رقم هزینه یک هفته خودش هم نمی‌شود.
از طرف دیگر سرباز باید در تخصصی که دارد به کار گرفته شود، اما متأسفانه این اقدام آنطور که باید و شاید در کشور انجام نمی‌شود و همین‌ها باعث فرار از سربازی یا غیبت از آن می‌شود.
در مجموع با در نظر گرفتن این موارد به ایده سربازان دفاعی و سربازان تولیدی رسیدم که ترکیبی از دو مدل سربازی یاد شده است، در این مدل تمامی مشمولان به سربازی می‌روند اما پس از طی کردن دوران آموزشی سربازی آنان به دو شکل متفاوت انجام می‌شود، گروهی تحت عنوان سرباز دفاعی به مناطق عملیاتی می‌روند و گروهی هم تحت عنوان سرباز تولید کاری که دارند را انجام می‌دهند به عنوان مثال ممکن است فردی روزنامه‌نگار باشد که در همان حرفه کارش را ادامه می‌دهد و فردی هم کار صنعتی می‌کند و به همان شکل کارش ادامه می‌یابد اما در این میان سربازان تولید موظفند تا هر ماه مبلغ یا درصد مشخصی از درآمد خود را به خزانه واریز کرده و خزانه هم موظف است عیناً درآمد حاصل از این محل را به سربازان دفاعی بدهد. در این مدل هم سرباز تولید درآمد دارد و هم سرباز دفاعی که به نوعی سرباز حرفه‌ای هم محسوب می‌شود حقوقی مکفی دریافت می‌کند. در این مدل سربازی طول مدت خدمت 21 ماه خواهد بود و پس از پایان مدت و دریافت کارت پایان خدمت دیگر نیازی به واریز وجه نخواهد بود.
تقویت امید به بهبود سربازی
سرهنگ محمدرضا اکبر حلوایی - معاون سازمان وظیفه عمومی ناجا به مدت پنج سال
* با توجه به تغییراتی که در ستاد کل نیروهای مسلح ایجاد شده، احتمال تغییر در شرایط فعلی سربازی را چقدر می‌دانید؟
معتقدم حضور سرلشکر باقری در رأس ستادکل نیروهای مسلح با توجه به تجربیاتی که در موضوعات نظامی دارند و همچنین حضور سردار زاده‌کمند در معاونت نیروی انسانی ستاد کل می‌تواند امیدها به تغییر در خدمت وظیفه عمومی را افزایش دهد و سربازی در دوران حضور این افراد دستخوش تغییرات خوبی شود.
البته باید توجه داشت که درحال حاضر نگاه کلی جمهوری اسلامی با حذف خدمت سربازی موافق نیست و اگر تغییری هم رخ دهد در چارچوب همین تغییر در شیوه خدمت سربازی خواهد بود و به عبارتی در تغییرات در راستای بهبود وضعیت سربازی و منطقی شدن آن خواهد بود نه حذف سربازی.
* مدل پیشنهادی شما برای سربازی چیست؟
به نظر من نیروهای مسلح باید در موضوعاتی همچون جنگ، دفاع و دیگر حوادث کاملاً حرفه‌ای باشد و تخصصی عمل کند. همچنین استفاده از تکنولوژی روز هم موضوع مهمی است که باید دانش آن وجود داشته و نیروهای متخصص کاربر آن باشند. در حوزه دفاعی نیز معتقدم که باید از ظرفیت نیروهای مردمی آموزش دیده استفاده کنیم اما این ظرفیت در قالب سربازی نخواهد بود. به نظرم افرادی که دوره‌های جنگ شهری، امدادرسانی و... را گذرانده‌اند باید در این زمینه فعالیت کرده و بحث دفاع ملی را بر عهده بگیرند.
من فکر می‌کنم در این شیوه‌ها نیروهای مستعد و توانمند را می‌توان از میان همین جوانان انتخاب کرد و از آنها به عنوان سرباز حرفه‌ای یا نظامی حرفه‌ای در امور دفاعی استفاده کرد، این افراد مزایای خوبی دریافت می‌کنند و از طرفی چون نیروی کار ارزان قیمت به حساب نمی‌آیند بازدهی بالایی هم برای نیروهای مسلح خواهند داشت. گروه دیگر از جوانان هم که تمایلی برای جذب در نیروهای مسلح ندارند، آموزش‌های کوتاه مدت جنگ شهری و امدادرسانی را طی می‌کنند و برای موارد خاص سازماندهی می‌شوند و نیروهای مسلح از ظرفیت این افراد در شرایطی که کشور به آنها نیاز داشته باشد استفاده خواهد کرد و این افراد فراخوان می‌شوند. در این روش دیگر بهانه‌ها و بعضاً دلایل منطقی که برخی از افراد برای نرفتن به سربازی بیان می‌کنند از آنها سلب می‌شود.
