طبق تعریف ارائه شده در قانون هوای پاک، آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یونساز و غیر یونساز، بو و صدا در هوای آزاد، به‌صورت طبیعی یا انسان ساخت، به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به‌گونه‌ای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بوم‌شناختی (اکولوژیکی) یا آثار و ابنیه زیان‌آور است و یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود بنابراین ترکیبات و مواد مختلفی با حضور در جو می‌توانند به عنوان آلاینده هوا ذکر شوند.
به گفته زهره عبادتی - معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران - براساس مطالعات سیاهه انتشار که برای کلانشهرها انجام شده است در تهران ۵۹ درصد وسایل نقلیه و ۴۱ درصد منابع ساکن در انتشار آلودگی هوا نقش دارند. منابع ساکن باتوجه به اینکه آلاینده شاخص به‌ویژه در نیمه دوم سال ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون است عمدتا واحدهای صنعتی، پالایشگاهی مراکزی هستند که در انتشار آلودگی هوا می‌توانند نقش داشته باشند.
بیشتر بخوانید: تاثیر ۵۹ درصدی وسایل نقلیه بر آلودگی هوای تهران
یکی از مشکلات کلانشهرهایی مانند تهران تردد وسایل نقلیه از جمله ناوگان حمل و نقل عمومی فرسوده است. ایرج حشمتی - سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست - فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی تهران را از اصلی‌ترین منابع انتشار آلاینده‌های هوای تهران می‌داند و معتقد است شهرداری تهران باید توسعه و نوسازی حمل و نقل عمومی را با اولویت حمل و نقل پاک در دستور کار خود قرار دهد.
او به جمعیت ساکن ۹.۸ میلیونی و جمعیت شناور ۲.۸ میلیونی در تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: مصرف بالای انرژی در تهران را نگران کننده است و با توجه به تاثیر آن بر تشدید آلودگی هوا، ضرورت برنامه‌ریزی جهت بهینه‌سازی مصرف انرژی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از راهکارهای موثر در کاهش آلودگی هوا است.
بیشتر بخوانید: مصرف بهینه انرژی و توسعه تجدیدپذیرها از راهکارهای موثر در کاهش آلودگی هوا است
بر اساس گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، مطالعات و رهنمودهای سازمان‌ها و نهادهای معتبر بین‌المللی نشان می‌دهد برخی آلاینده‌ها با توجه به میزان تولید و انتشار همچنین بر حسب میزان آسیب‌های مربوطه به عنوان آلاینده معیار معرفی شده‌اند که در بیشتر شهرهای مهم دنیا همواره مورد اندازه‌گیری و پایش قرار می‌گیرند. در شهر تهران نیز بیش از دو دهه است که فرآیند پایش کیفیت هوا انجام می‌شود و آلاینده‌های گازی منواکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ازن در کنار ذرات معلق کوچکتر از ۱۰ میکرون در این بین قرار داشته است البته بیش از یک دهه نیز است که آلاینده ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون مورد پایش قرار می‌گیرد.
آلاینده‌های هوای تهران
آلاینده‌های هوا از نظر منشأ و اثرات بهداشتی بسیار متعدد هستند و بررسی تمامی آن‌ها عملا غیرممکن است بنابراین عموما گروهی از آلاینده‌های هوا به نام آلاینده‌های معیار شامل منواکسید کربن، ازن، ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد، با توجه به اثرات بهداشتی و گستردگی منابع انتشار آن‌ها در اندازه‌گیری‌های مداوم مورد سنجش قرار می‌گیرند. به عنوان نمونه ازن آلاینده‌ای ثانویه است که بر اثر واکنش شیمیایی ترکیبات آلی فرار و اکسیدهای نیتروژن درحضور نور خورشید تولید می‌شود.
ذرات معلق براثر انتشار مستقیم و یا واکنش‌های شیمیایی ایجاد می‌شوند. عمده‌ترین منابع انتشار این آلاینده شامل احتراق سوخت، خودروها و ماشین‌آلات دیزلی فاقد فیلتر دوده، ، فرآیندهای صنعتی، کشاورزی و انتشار از اگزوز، لنت، لاستیک و ... خودروها می‌شود.
دی‌اکسید نیتروژن بر اثر احتراق سوخت از وسایل نقلیه، واحدهای تولید برق، صنایع، بویلرها همچنین سوزاندن چوب تولید می‌شود.
منوکسید کربن ناشی از احتراق سوخت به‌ویژه در وسایل نقلیه موتوری فرسوده و فاقد فناوری حذف آلاینده‌ها است.
دی‌اکسید گوگرد نیز به علت احتراق سوخت به‌ویژه سوخت‌هایی با گوگرد بالا، فرآیندهای تولید برق و صنایع و منابع طبیعی مانند آتشفشان تولید و منتشر می‌شود.
جزییات آلودگی هوای تهران و تبعات آن
بر اساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در جدیدترین گزارشی که توسط مرکز تحقیقات آلودگی هوای پژوهشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال ۱۴۰۰ تهیه شده است، وضعیت آلودگی هوای شهر تهران با استفاده از داده‌های سنجش شده توسط ایستگاه‌های پایش متعلق به شرکت کنترل کیفیت هوا به تفکیک آلاینده‌های مختلف طی سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۹ بررسی شده و وضعیت تغییرات غلظت سالانه و تعداد موارد تخطی غلظت روزانه از حدود رهنمود جدید سازمان بهداشت جهانی و استاندارد ملی برای هر یک از آلاینده‌ها ارائه شده است.
این بررسی نشان می‌دهد وضعیت کیفیت هوا از منظر آلاینده ازن، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ و ۱۰ میکرون و دی‌اکسید نیتروژن طی ۱۰ سال منتهی به ۱۳۹۹ از مقادیر مجاز رهنمود سازمان بهداشت جهانی فراتر رفته است و ساکنان شهر تهران مواجهه بالایی با این آلاینده‌ها داشته‌اند.
همچنین در این گزارش نتایج مطالعات اثرات آلودگی هوا بر سلامت شامل برآورد تعداد موارد مرگ و علل مرگ منتسب به آلاینده‌های هوا، برآورد تعداد سال‌های از دست رفته کل و سال‌های مولد از دست رفته منتسب به آلاینده‌های هوا توسط نرم افزار +AirQ برای شهر تهران در سال ۱۳۹۹ و خسارات اقتصادی منتسب به آلاینده‌های هوا با استفاده از دو رویکرد ارزش آماری زندگی و ارزش یک سال زندگی محاسبه شده است.
در این مطالعه تعداد مرگ منتسب به ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون برای گروه سنی ۳۰ سال به بالا در مواجهه بلندمدت برای شهر تهران طی سال ۱۳۹۹ بر اساس استاندارد ملی، در حدود ۴۱۲۲ مورد برآورد شده که با افزایش سن این سهم افزایش یافته است.
همچنین خسارات اقتصادی ناشی از موارد مرگ منتسب به ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون هوای آزاد در شهر تهران در سال ۱۳۹۹ بر اساس رویکرد ارزش آماری زندگی حدود ۱.۶ میلیارد دلار برآورد شده که این میزان خسارت نشان‌دهنده اثر قابل توجه آلودگی هوا بر سلامت و اقتصاد ساکنان شهر تهران است.
نکته کلیدی این رقم کلان خسارت آن است که درصورتی که این مبلغ به‌جای هزینه‌کرد برای درمان و خسارت‌های وارده، در جهت جلوگیری از انتشار آلاینده‌ها استفاده شود، علاوه بر کنترل پیامدهای مرگ و بیماری منتسب، منجر به بهبود کیفیت زندگی به‌شکل پایدار و اصولی خواهد شد.
مطالعات انجام‌شده در این تحقیق نشان داده است، طی سال ۱۳۹۹ درحدود ۷۹۶۵ مورد مرگ برای افراد بالای ۳۰ سال در مواجهه طولانی مدت با غلظت‌های بیش از ۲۰ میکروگرم بر مترمکعب آلاینده دی اکسید نیتروژن رخ داده است. این عدد برای آلاینده ازن در کلیه گروه‌های سنی در حدود ۷۳ مورد بوده است.
تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان
مجموعه وسیعی از تحقیقات موجود به‌طور قطعی نشان داده که قرارگیری در معرض آلودگی هوا به‌صورت کوتاه مدت از چندروز تا یک هفته و طولانی مدت از ماه‌ها تا سال‌ها می‌تواند تاثیرات جدی بر سلامتی داشته باشد. بار بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا قابل توجه و این معضل زیست‌محیطی سهم بالایی از مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌های مهم در سراسر جهان را به خود اختصاص داده است.
آلاینده ازن باعث کاهش عملکرد ریه و افزایش علائم تنفسی مانند سرفه، تنگی نفس، تشدید آسم و سایر بیماری‌های ریوی، افزایش استفاده از دارو، مراجعات و پذیرش بیمارستانی، اورژانس و مرگ‌ومیر زودرس می‌شود.
مواجهه کوتاه مدت با ذرات معلق کمتر از ۲.۵ و ۱۰ میکرون می‌تواند منجر به تشدید علائم بیماری‌های قلبی ریوی و علائم تنفسی، افزایش نیاز به استفاده از دارو و پذیرش بیمارستانی شود. مواجهه
طولانی‌مدت عامل مرگ‌ومیر زودرس و تشدید بیماری‌های قلبی و ریوی است.
دی‌اکسید نیتروژن باعث تشدید بیماری‌های ریوی، افزایش مراجعات و پذیرش بیمارستانی، اورژانس و افزایش آسیب‌پذیری و استعداد ابتلا به عفونت‌های ریوی می‌شود.
منوکسید کربن هم موجب کاهش اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها و اندام‌های مختلف بدن، تشدید بیماری‌های قلبی و درد قفسه سینه، افزایش مراجعات و پذیرش بیمارستانی می‌شود.
دی‌اکسید گوگرد نیز تشدید آسم و افزایش علائم تنفسی، کمک به شکل‌گیری و تشدید علائم و اثرات بیماری‌های ریوی را در پی دارد.
به گزارش ایسنا، کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و اولویت دادن به سرمایه گذاری بر سوخت‌های پاک و بدون کربن سلامت، رفاه انسان و محیط زیست را افزایش می‌دهد. دنیای با هوای پاک برای همه، دنیایی است که در آن همه شانس بیشتری برای شکوفایی دارند.
