طبق تخمین‌های سازمان بهداشت جهانی، سالانه یک‌میلیون مرگ ناشی از خودکشی در دنیا رخ می‌دهد و همچنین این سازمان تخمین می‌زند که مرگ ناشی از خودکشی بیشتر از مرگ ناشی از قتل و جنگ باشد.
از سوی دیگر شواهد نشان می‌دهند که به ازای هر مورد خودکشی منجر به مرگ، ۱۰ تا ۲۰ مورد نیز اقدام به خودکشی وجود دارد. بنابراین، سالانه در دنیا، بین ۱۰ تا بیست میلیون نفر اقدام به خودکشی می‌کنند.
کارشناسان و متخصصان حوزه آسیبهای اجتماعی یکی از علل اصلی خودکشی را اختلالات روانی می‌دانند و بر این باورند که بیش از ۹۰ درصد کسانی که با خودکشی از دنیا می‌روند دچار اختلال روانی بوده‌اند که مهم‌ترین نوع اختلال «افسردگی» بوده است.
برهمین اساس هر ساله ۱۰ سپتامبر به عنوان روز جهانی پیشگیری از خودکشی نامگذاری شده است و از آنجایی که خودکشی نیز یکی از آسیبهای اجتماعی تلقی می‌شود که برای کاهش و جلوگیری از آن مداخلات روانی و اجتماعی خاص خود را می‌طلبد در این بین ایران جزو یکی از ۳۲ کشوری است که برنامه ملی برای خودکشی دارد.
اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که اقدام به خودکشی ۲۰ برابر خودکشی‌های منجر به مرگ است؛ چندی پیش بود که اکبر علیوردی‌نیا، استاد جامعه شناسی درخصوص وضعیت خودکشی در ایران مبتنی بر داده‌های پزشکی قانونی از سال ۸۰ تا ۹۸ (طی ۱۹ سال گذشته) اعلام کرد که بیشترین میزان خودکشی در بازه زمانی یاد شده در سالهای ۹۷ و ۹۸ بوده است که نرخ آن ۶.۲ در ۱۰۰ هزار جمعیت است. همچنین کمترین میزان آن نیز مربوط به سالهای ۸۳ و ۸۶ با ۴.۲ است.
همچنین میزان خودکشی در تهران، آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، فارس، قزوین، قم، مرکزی، مازندران و گیلان در طی این ۱۹ سال روند افزایشی داشته است.
از سوی دیگر نیز محمد علی محمدی، جامعه شناس و عضو کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی و توسعه گفته است که «خودکشی در ایران پدیده رو به رشدی دانسته شده است و می‌گویند در هر ۱۰۰ هزار نفر ۶ نفر در این امر موفق می‌شوند. ایران در میان کشورهای اسلامی در جایگاه سوم است و در جهان جایگاه پنجاه‌و هشتم را دارد. ۱۲۵ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر اقدام به خودکشی می‌کنند که از این بین ۶ نفر موفق می‌شوند. همچنین روزانه ۱۳ نفر اقدام به خودکشی می‌کنند و از سال ۹۹ این ۱۳ نفر تبدیل به ۱۵ نفر شده است.»
محمدی با بیان اینکه میانگین خودکشی در کشور ما ۶ است و میانگین جهانی ۵.۲ است، افزود: طبق آمار پزشکی قانونی جوانان قربانیان اصلی خودکشی‌اند و بیشتر خودکشی‌ها در بین افراد ۱۵ تا ۳۵ ساله رخ می‌دهد. همچنین ۵۴ درصد خودکشی‌های منجر به مرگ در میان جوانان زیر ۳۰ سال رخ داده است.
وی یادآور شد: طبق آمار وزارت بهداشت در سال ۹۹، ۱۰۰ هزار نفر در ایران اقدام به خودکشی کردند که این میزان نیز رو به افزایش است. بعد از جوانان، مردان متاهل یا پدران، قربانیان بعدی هستند. تقریبا نیمی‌از خودکشی ها در بین افراد متاهل اتفاق می‌افتد. همچنین در سال ۹۹ مردان حدود ۶۵ درصد و زنان ۳۵ درصد خودکشی‌های اتفاق افتاده را شامل شدند که در سال ۹۸ مردان ۷۰ درصد خودکشی‌ها را شامل می‌شدند.
پیام روز جهانی پیشگیری از خودکشی
در این راستا اما، سیدحسن موسوی چلک- رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با اشاره به اینکه هر ساله روزی از ماه سپتامبر به عنوان روز جهانی پیشگیری از خودکشی نامگذاری شده است، به ایسنا گفت: نامگذاری یک روز جهانی برای پیشگیری از خودکشی دارای پیام است، مبنی بر اینکه خودکشی قابل پیشگیری است.
وی با بیان اینکه طی سالهای اخیر در ایران اقدامات مختلفی در سطوح مختلف پیشگیری از خودکشی انجام شده و در حال انجام است، افزود: در سالهای اخیر، میزان توجه به این موضوع در کشور بیشتر هم شده است و می‌توان گفت یکی از دلایل این توجه، براساس آمارهای رسمی روند افزایشی خودکشی است؛ به طوریکه در سال ۹۶ نرخ خودکشی به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، ۵.۵ فوتی بوده که در سال ۹۸ این نرخ به ۶.۵ فوتی رسیده است. همچنین گزارش ارائه شده سازمان پزشکی قانونی در سال ۹۹ نیز نشان می‌دهد روند خودکشی نسبت به سال ۹۸ افزایشی بوده است.
به گفته وی، اقدام به خودکشی در زنان نسبت به مردان بیشتر است و از سوی دیگر میزان خودکشی‌هایی که منجر به فوت می‌شوند در مردان نسبت به زنان بیشتر است.
نبود نظام ثبت دقیق آمارهای خودکشی در کشور
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با اشاره به میزان آمارهای اقدام به خودکشی در کشور بیان کرد: آمار قابل اتکایی از اقدام به خودکشی که دقیق باشد وجود ندارد، زیرا نظام ثبت دقیقی نداریم که این نظام در نهایت یک آمار تجمیعی شفاف و قابل استناد ارائه دهد؛ از همین رو بین آمارهای رسمی خودکشی و آمارهای واقعی فاصله وجود دارد.
بیشترین میزان خودکشی‌های صورت گرفته در کشور مربوط به کدام استان است؟
موسوی چلک در پاسخ به این سوال که بیشترین میزان خودکشی‌های صورت گرفته در کشور براساس آمارها مربوط به کدام نقطه جغرافیایی است؟ اظهار کرد: بررسی آمارها در دهه اخیر نشان می‌دهد که خودکشی‌ها بیشتر مربوط به شمال شرق کشور مثل ایلام، کرمانشاه، لرستان و اخیرا همدان است؛ خودکشی دلایل مختلفی دارد؛ خودکشی‌ها به سیاست‌گذاری‌ها بازمی‌گردد. در جایی خودکشی‌ها ناشی از ورشکستگی‌های اقتصادی است که به سیاستگذاری‌های اقتصادی بازمی‌گردد. بخشی از عوامل خودکشی‌ها به کلان جامعه و بخشی به شکست در اشتغال، اقتصاد، زندگی و تحصیل بازمی‌گردد. بخشی از عوامل خودکشی هم به ویژگی‌های فردی افراد مثل احساس پوچی و ناامیدی، ناتوانی در کنترل خشم، نداشتن مهارت نه گفتن، خستگی از ابتلا به یک بیماری، از دست دادن یک عزیز، اختلالات روانی و افسردگی بازمی‌گردد.
وی با بیان اینکه خودکشی معمولا چند عاملی است و عوامل مختلف اجتماعی در خودکشی افراد اثرگذار هستند، اظهار کرد: تحقیر و احساس حقارت نیز می‌تواند عامل دیگری برای اقدام به خودکشی باشد و معمولا مجموعه‌ای از عوامل تاثیرگذار موجب می‌شوند که شاهد پدیده‌ای به نام خودکشی باشیم.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران در پاسخ به سوالی درخصوص تغییرات نحوه خودکشی طی سالهای گذشته بیان کرد: اغلب دسته‌ای از خودکشی‌ها منجر به فوت شده و دسته‌ای منجر به فوت نمی‌شود. موضوعی که وجود دارد این است که فردی که خودکشی منجر به فوت می‌کند از عوامل محرک بسیار قوی استفاده کرده‌اند. به طور مثال در مسمومیت دارویی میزان کشندگی نسبت به راه‌های دیگر خودکشی کمتر است و افرادی که از این راه استفاده می‌کنند اغلب به دنبال تهدید و فرافکنی هستند، اما افرادی که از روش‌های سخت استفاده می‌کنند، عوامل موثر در خودکشی آنها عواملی قوی بوده که منجر به خودکشی آنها شده است.
موسوی چلک با اشاره به اینکه کشورها معمولا با دو رویکرد به موضوع پیشگیری از خودکشی ورود می‌کنند، گفت: یکی از رویکردها آموزشهای غیرمستقیم مثل آموزش مهارت زندگی، کنترل خشم، حل مسئله و خودمراقبتی است که یکی از آثار این نوع برنامه‌ها کاهش آسیبهای اجتماعی از جمله خودکشی است. اما در مواردی آموزشهای مستقیم برای افرادی است که ریسک خودکشی دارند نیز لازم است به طور مثال اگر عضوی از خانواده‌ای سابقه خودکشی داشته باشد، ریسک خودکشی در سایر اعضا خانواده نیز بالاست.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران ادامه داد: به طور مثال اگر در یک خوابگاه یا دانشگاهی فردی خودکشی کرده باشد، ریسک خودکشی افراد در آن محل افزایش پیدا می‌کند که طبیعتا در این بخش در کنار آموزشهای غیرمستقیم آموزشهای مستقیم نیز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
احتمال افزایش میزان خودکشی در کشور در آینده
وی معتقد است که وضعیت خودکشی ایران در مقایسه با شاخص‌های جهانی وضعیت چندان نگران‌کننده‌ای ندارد اما باتوجه به شرایط کرونا و بحران‌هایی که چند سال اخیر تجربه کردیم و همچنین وضعیت اقتصادی موجود، باید نگرانی‌هایی برای افزایش روند خودکشی داشته باشیم؛ این موضوعی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن عبور کرد. اگر نتوانیم برای ارتقاء سلامت روانی و اجتماعی و افزایش تاب‌آوری و فراگیری برنامه‌های مهارت‌های زندگی و اجتماعی اقدام جدی انجام دهیم روند اقدام به خودکشی در ایران بیشتر خواهد شد، زیرا در حال حاضر اختلالات روانی بیشتری تجربه می‌کنیم و یکی از عوامل محرک خودکشی اختلالات روانی هستند.
به گزارش ایسنا، در این میان سازمان بهزیستی به عنوان یکی از دستگاه‌های محوری در حوزه کنترل و کاهش آسیبهای اجتماعی برنامه‌ها و مداخلاتی را برای پیشگیری از خودکشی، ارتقای سواد سلامت روان جامعه و ارتقاء کمی و کیفی خدمات ارائه شده به افراد در معرض خطر ارائه می‌دهد؛ سال ۱۳۷۸ بود که برنامه اورژانس اجتماعی با تلفیقی از مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی (مرکز اورژانس اجتماعی) خط تلفن اورژانس اجتماعی ۱۲۳ و تیم سیار اورژانس اجتماعی (خدمات اجتماعی سیار و پایگاه اجتماعی) تدوین شد.
برنامه‌ای که کنترل و کاهش بحران‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی، در دسترس قرار دادن خدمات تخصصی و اورژانسی سازمان بهزیستی به آحاد جامعه، توانمندسازی فردی و اجتماعی افراد در معرض آسیب و آسیب‌دیده اجتماعی در خصوص مسائل و مشکلات اجتماعی و کمک به درک موقعیت خود در شرایط بحرانی، شناسایی مناطق و کانون‌های آسیب‌زا و انجام مداخلات تخصصی در جهت دسترسی برابر به خدمات اجتماعی از اهداف و اصول‌اش بوده و افرادی که بدلایل مختلف اقدام به خودکشی می کنند یا دارای افکار خودکشی هستند و نیاز به دریافت کمک‌های تخصصی دارند نیز یکی از گروه‌های هدف آن تلقی می‌شوند.
اجرای برنامه «سوپروایزری» از امسال در سراسر کشور
مداخله در هر استان با توجه به علل و روند خودکشی آن منطقه
در این زمینه آرزو ذکایی‌فر- مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور ضمن تشریح آخرین اقدامات این سازمان در زمینه پیشگیری از خودکشی به ایسنا می‌گوید: یکی از برنامه‌های اصلی دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی، رصد مستمر آسیبهای اجتماعی است، بر این اساس هم دبیرخانه آسیبهای اجتماعی از سالیان گذشته به منظور دیدبانی تغییرات آسیبهای اجتماعی بر حسب استان، شهرستان و محلات فعالیت می‌کند که اطلاعات در سطح محلات در حال جمع‌آوری هستند و هدف این بوده است که داده‌های مبتنی بر شواهد و صحیح وضعیت آسیبهای اجتماعی و تغییرات و عوامل تعیین‌کننده این آسیب‌ها جمع‌آوری، تحلیل و متناسب با آنها برنامه‌های مداخلاتی طراحی شوند.
وی اظهار کرد: یکی از برنامه‌های سازمان بهزیستی در سطح پیشگیری و مداخلات تخصصی و به هنگام (مشاوره‌ها و مداخلات روانی و اجتماعی و مداخلات اورژانس اجتماعی) برنامه پیشگیری از خودکشی است؛ این برنامه از سالیان گذشته در سازمان بهزیستی با دو سطح و فرآیند از جمله اجرای برنامه‌های آگاه‌سازی جمعیت عمومی اجرا می‌شود، اما به طور ویژه در سال گذشته با توجه به رصد آسیبهای اجتماعی و نتایج حاصل از آن و داده‌های معتبر و مستند سازمان پزشکی قانونی، مشخص شد که باید برای ۱۰ استان مداخلات متفاوتی صورت گیرد.
مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور می‌افزاید: بر همین اساس هم در سطح پیشگیری اول و دوم برنامه‌ای تحت عنوان سوپروایزری طراحی شد و کارگروه علمی اجرایی متشکل از اساتید دانشگاه‌ها و بخش‌های علمی و اجرایی که دانش و مهارت لازم در مداخلات خودکشی داشتند در سطح ۱۰ استان شکل گرفت.
وی بر این اساس اعلام کرد که امسال برنامه «سوپروایزری» را برای تمام استان‌ها طراحی کردیم؛ به طوریکه در هر استان با توجه به الگوی خودکشی، علت‌ها، وضعیت و روند خودکشی مداخله می‌شود.
به گفته ذکایی‌فر، استان‌هایی که در ریسک خودکشی بیشتری هستند و از لحاظ آمار و داده‌های ثبتی نیاز به اقدامات بیشتری دارند، برش ۱۰ محله را برای مداخله در نظر گرفتیم و استان‌هایی که فراوانی کمتری در این زمینه دارند، مداخله حداقل ۵ محله برای آنها در نظر گرفته شده است.
ذکایی‌فر در خصوص وظیفه کارگروه علمی اجرایی برای موضوع پیشگیری از خودکشی در ۱۰ استان کشور، بیان می‌کند: وظیفه این کارگروه طراحی برنامه‌های پیشگیری و مداخلاتی بر حسب وضعیت استان بود. از آنجایی که خودکشی یکی از مسائل اجتماعی و آسیبهای اجتماعی است که عوامل در هم تنیده‌ای همچون عوامل فردی، اجتماعی، خانوادگی و... در سبب‌شناسی آن نقش دارند، بر همین اساس هم نوع مداخلات به تناسب وضعیت و شرایط هر استان متفاوت است.
وی با تاکید بر اینکه در طراحی برنامه‌های مداخلاتی در حوزه پیشگیری از خودکشی، دو موضوع وضعیت خودکشی در هر استان و عوامل تعیین‌کننده در هر استان مدنظر قرار می‌گیرد، یادآور می‌شود: بر همین اساس وظیفه کارگروه تخصصی سوپروایزری این بود که هر استان تحلیل وضعیت خود را داشته باشد، البته بخش اول آگاه‌سازی هم مدنظر قرار گرفت زیرا برای جمعیت عمومی مانند نوجوانان و جوانان باید آگاه‌سازی برای پیشگیری از خودکشی در سطح وسیع انجام شود.
نتایج مثبت مداخلات و ارائه خدمات مشاوره‌ای در پیشگیری از رفتارهای مرتبط با خودکشی
بخش دیگر اقدامات سازمان بهزیستی برای پیشگیری از خودکشی در کشور، علاوه بر اقدامات مداخله‌ای، «غربالگری» و تشخیص و شناسایی افرادی است که در معرض ریسک و خطر خودکشی قرار دارند و پس از آن ارجاع مناسب این افراد به مراکز درمانی، مشاوره‌ای و مراکز مداخله در بحران است. در این راستا مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور می‌گوید: این اقدامات برای ۱۰ استانی که نیازمند مداخلات متفاوت‌تری هستند از سال گذشته انجام شد، اما با توجه به نتایج و خروجی‌هایی که سال گذشته از این ۱۰ استان استخراج شد، نشان داد که این برنامه از لحاظ اینکه بر اساس زیست بوم اجتماعی هر استان، عوامل سبب‌شناسی و عوامل محافظ هر استان طراحی شده است می‌تواند در پیشگیری از خودکشی موثر باشد.
مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با طرح این پرسش که آیا می‌توان از خودکشی جلوگیری کرد، بیان می‌کند: هم شواهد و هم تجربه نشان می‌دهد که مسلما می‌توان از رفتارهای مرتبط با خودکشی پیشگیری کرد، اما یک تحلیل از وضع موجود و تعیین‌کننده‌ها و علت‌ها بسیار می‌تواند در تدوین یک استراتژی و یک الگوی منطقه‌ای کمک‌کننده باشد.
وی معتقد است که در برنامه‌ریزی پیشگیری از خودکشی باید هم به عوامل تعیین‌کننده و هم به عوامل محافظ توجه شود. حمایت از سوی خانواده، دوستان و خویشاوندان، داشتن احساس امید، باورهای مذهبی قوی و موثر، مهارت‌های مقابله‌ای و مهارت‌های زندگی می‌تواند بسیار موثر باشد و در تمام دوره‌های آموزشی در نظر گرفته می‌شود. همچنین با ارجاع درست افرادی که دچار اختلالات و مسائل روانی هستند به روانشناس و روانپزشک، می‌توان درمان‌های مناسب را انجام داد و از احتمال خودکشی در این افراد پیشگیری کرد.
افرادی که تصمیم به خودکشی می‌گیرند، از اختلالات روانی و یا اختلافات خانوادگی رنج می‌برند
ذکایی‌فر با اشاره به اینکه عموما افرادی که تصمیم به خودکشی و پایان دادن به زندگی خود می‌گیرند، از اختلالات روانی رنج می‌برند، می‌گوید: تشخیص به موقع وضعیت روانی به خصوص افسردگی‌های درمان نشده در این افراد و همچنین ارجاع آنها به مراکز درمانی می‌تواند از بسیاری از اقدام به خودکشی‌ها جلوگیری کند.
وی با اشاره به بیشترین علل فراوانی اقدام به خودکشی در افراد می‌افزاید: اختلالات روانی به خصوص افسردگی‌های شدید و درمان نشده از جمله دلایل خودکشی هستند. همچنین مسائل بین فردی در خانواده یا اختلافات زناشویی از دیگر علل به شمار می‌روند.
مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور بیان می‌کند: آگاهی مردم باید نسبت به اینکه خودکشی مسئله‌ای مربوط به بهداشت عمومی و قابل پیشگیری است افزایش پیدا کند و همچنین دید منفی نسبت به یاری خواستن از متخصصان بهداشت روانی کاهش یابد چراکه متاسفانه علیرغم فرهنگ‌سازی در کشور برای رفتن به مشاوره و متخصصین سلامت روان و روانپزشکان همچنان نیاز به آگاه‌سازی در این زمینه احساس می‌شود.
ذکایی‌فر با اشاره به اینکه یکی از عوامل موثر در برنامه‌های پیشگیری از آسیبهای اجتماعی و ارتقای سلامت اجتماعی جامعه، مشارکت مردم در اجرای برنامه‌های مهم در طراحی و اجرای برنامه‌های مربوط به پیشگیری از خودکشی است، تاکید می‌کند: یکی از راهبردهایی که دفتر پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در نظر دارد، همواره بهره مندی از مشارکت مردم است.
وی ادامه می‌دهد: آموزش شناخت رفتارهای پرخطر به تسهیل‌گران، کارشناسان، روانشناسان، مراقبین بهداشت و حتی خانواده‌ها و والدین کمک می‌کند که به رفتارهای پرخطر اطرافیان آگاه باشند.
