پانزدهمین دوره المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک از ۲۳ تا ۳۱ مرداد ماه امسال (۱۴ تا ۲۲ آگوست ۲۰۲۲) در شهر کوتایسی گرجستان برگزار شد و طی آن دانش‌آموزان ایرانی با دریافت مدال‌های رنگارنگ خوش درخشیدند. این دانش‌آموزان در حالی در این رقابت جهانی با کسب ۹ مدال طلا و یک مدال نقره، مقام اول جهان را به دست آوردند که سؤالات بی پاسخی در خصوص سرنوشت علمی و تحصیلی آنها مطرح می‌شود، ولی سرپرست تیم نجوم ایران معتقد است که معمولا درباره سرنوشت برگزیدگان این رقابت‌های علمی سؤالاتی مطرح می‌شود؛ در حالی که این سؤالات، سؤالاتی است که در همه زمان‌ها وجود دارد و لازم است برای پاسخگویی به آن، در مقیاس بزرگتری به آن توجه شود.
وی امیدوار است که دانش آموزان منتخب المپیادهای علمی بتوانند در رشته‌های علوم پایه ادامه تحصیل دهند و تاکید دارد که سرمایه‌گذاری در حوزه علوم پایه زمان‌بر است و ممکن است ده‌ها سال طول بکشد تا نتیجه سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در این حوزه علمی به بار بنشیند و خود را در قالب تولید ثروت و پیشرفت فناوری نشان دهد.
شناسایی بهترین‌ها، ماموریت همه المپیادها
دکتر حسین حقی، استاد دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان و سرپرست تیم المپیاد نجوم و اختر فیزیک در گفت‌وگو با ایسنا، گفت: هدف اصلی برگزاری المپیادهای علمی جهانی چون فیزیک، شیمی، علوم کامپیوتر، زیست‌شناسی و اختر فیزیک ایجاد علاقه در دانش‌آموزان برای ادامه در رشته‌های علوم پایه است.
وی اظهار کرد: رشته‌های غیر علوم پایه مانند پزشکی و مهندسی به دلیل درآمدهای مالی دارای جذابیت‌هایی هستند و استعدادهای خوب معمولا جذب این رشته‌ها می‌شوند و فلسفه برگزاری المپیادهای علمی این بوده است که چگونه می‌توانیم استعدادهای برتر را به سمت رشته‌های علوم پایه هدایت کنیم؛ چرا که بنیان پیشرفت‌های علمی، بر اساس پیشرفت‌های علوم پایه است.
حقی، با بیان اینکه پیشرفت‌های علوم پایه در حوزه‌های علوم مهندسی و پزشکی به کار گرفته می‌شود، افزود: در ایران نیز با این هدف و رویکرد اصلی، به برگزاری المپیادها توجه شده است.
وی با اشاره به برگزاری پانزدهمین دوره المپیاد جهانی نجوم و اختر فیزیک (IOAA 2022) خاطر نشان کرد: این المپیاد هر ساله در یکی از کشورها برگزار می‌شود و پانزدهمین دوره این المپیاد در شهر کوتایسی گرجستان برگزار شده است.
سرپرست تیم المپیاد نجوم و اخترفیزیک با بیان اینکه در این دوره حدود ۲۵۰ دانش‌آموز از ۴۵ کشور در قالب ۵۰ تیم در این رقابت علمی جهانی حاضر شدند، ادامه داد: از آنجایی که کشورها مجاز هستند حداکثر دو تیم را برای این رقابت‌ها معرفی کنند، از این رو ۵ کشور دو تیم دانش‌آموزی به پانزدهمین دوره المپیاد نجوم و اخترفیزیک معرفی کرده بودند.
به گفته وی در المپیاد نجوم و اخترفیزیک ۲۰۲۲ تیم‌هایی از کشورهای آسیایی، امریکا و کانادا و برخی از کشورهای اروپایی چون انگلستان، آلمان، لهستان، سوئد، نروژ و پرتغال حضور داشتند.
استاد دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان با بیان این که این المپیاد در سه بخش "تئوری"، "رصد" و "تحلیل داده" برگزار شده است، یادآور شد: این رقابت در مدت ۱۰ روز ادامه داشت و طی آن دانش‌آموزان در آزمون‌های مختلفی حاضر می‌شدند، از این رو می‌توان گفت که تیم‌های دانش آموزی در این المپیاد با یک ماراتن علمی مواجه بودند.
درخشش دانش آموزان ایرانی در المپیاد نجوم
وی تاکید کرد: دانش آموزان ایرانی تقریبا در همه بخش‌ها خوب ظاهر شدند و امسال نیز نتایج قابل توجهی را کسب کردند.
حقی، امتیاز کل آزمون‌های این المپیاد را ۶۰۰ ذکر کرد و ادامه داد: سطح آزمون‌های این دوره از المپیاد نجوم و اخترفیزیک بالا بوده و می‌توان گفت جزو سخت‌ترین دوره‌های برگزاری المپیاد بوده است، به گونه‌ای که میانگین کل نمرات شرکت‌کنندگان ۲۰۰ بوده است، در حالی که این میانگین در سال‌های گذشته در حدود ۳۰۰ بوده است.
به گفته وی در سال‌های گذشته برخی از تیم‌ها امتیاز نزدیک به ۶۰۰ نیز کسب کرده بودند، در حالی که بالاترین امتیاز در پانزدهمین دوره المپیاد نجوم و اخترفیزیک، ۴۲۰ بوده است.
سرپرست تیم دانش‌آموزی المپیاد نجوم و اخترفیزیک، با بیان اینکه این عدد نشان می‌دهد که سؤالات این دوره از المپیاد از پیچیدگی برخوردار بوده است، یادآور شد: ایران پیش از این دو بار مقام قهرمانی المپیاد نجوم و اخترفیزیک را کسب کرده بود؛ یک بار در سال ۲۰۱۵ در اندونزی با ۳ مدال طلا، ۴ مدال نقره و ۳ مدال برنز و بار دیگر در سال ۲۰۱۸ در چین با ۶ مدال طلا و ۳ نقره بوده است.
وی ادامه داد: در این دوره تیم ایران با فاصله بسیار زیاد از سایر تیم‌ها توانست مقام اول را کسب کند و برای اولین بار در تاریخ المپیاد جهانی نجوم، کشوری توانست ۹ مدل طلا را از آن خود کند.
حقی، کسب یک مدال نقره را از دیگر دستاوردهای تیم‌های ایرانی در این دوره از رقابت‌ها دانست و خاطر نشان کرد: کشور امریکا با ۳ طلا، ۳ نقره و ۴ برنز و هند با ۳ مدال طلا و ۲ مدال نقره در رتبه‌های دوم و سوم این رقابت علمی جهانی قرار گرفتند.
وی اضافه کرد: کشورهای کانادا، آلمان، انگلستان، کره جنوبی، سنگاپور و برزیل در رده‌های بعدی قرار گرفتند.
رقابت عملی
سرپرست تیم المپیاد نجوم و اخترفیزیک به رقابت رصدی این رقابت علمی اشاره کرد و افزود: در این بخش چندین سؤال طراحی می‌شود و در یک شب با آسمان صاف، هر دانش آموزی در کنار یک ممتحن، به سؤالات رصدی پاسخ می‌دهد.
این استاد دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، پیدا کردن اجرام آسمانی، پیدا کردن ویژگی‌های رصدی و فیزیکی را از جمله موضوعات این بخش از رقابت‌های علمی جهانی ذکر کرد و یادآور شد: در سال جاری دانش‌آموزان هم در بخش نظری، هم در بخش رصدی و هم در بخش تحلیل داده خوب ظاهر شدند.
به گفته وی در بخش تحلیل داده این المپیاد، سؤالاتی از رصدهای نجومی در اختیار دانش‌آموزان قرار داده می‌شود و آنها باید با تحلیل علمی، اطلاعات علمی را از رصدها به دست بیاورند.
وی با بیان اینکه در سال‌های گذشته در بخش تئوری این المپیاد نمایش بهتری داشتیم، ادامه داد: در سال‌هایی، در بخش رصدی نمایش بهتری داشتیم، ولی در پانزدهمین دوره المپیاد نجوم در همه بخش‌ها، دستاوردهای خوبی داشتیم.
آموزش تیم‌ها برای آمادگی حضور در المپیاد
حقی، ارائه آموزش‌های تیم‌ها برای ایجاد آمادگی حضور در المپیاد را عمدتا در مدارس دانست و افزود: این آموزش‌ها توسط گروه‌های نجومی مختلف ارائه می‌شود و دانش‌آموزان در این دوره‌های آموزشی اطلاعات اولیه را کسب می‌کنند و می‌توانند در آزمون‌های مرحله اول و دوم المپیادها شرکت کنند.
وی مرحله اول المپیاد نجوم را در ماه‌های بهمن و اسفند دانست و خاطر نشان کرد: در این مرحله ۴۰۰ دانش‌آموز انتخاب می‌شوند و در مرحله دوم که معمولا در اردیبهشت ماه برگزار می‌شود، دانش‌آموزان منتخب در آزمون تشریحی حاضر می‌شوند که از تعداد ۴۰۰ نفر، ۴۰ نفر برگزیده می‌شوند.
سرپرست تیم دانش‌آموزی المپیاد نجوم و اخترفیزیک، ادامه داد: این تعداد در تابستان در یک دوره آموزشی دو ماهه، شرکت می‌کنند و در نهایت تعداد ۱۰ نفر حائز کسب مدال می‌شوند که در واقع این تعداد، اعضای تیم المپیاد جهانی را تشکیل می‌دهند و برای حضور در رقابت‌های جهانی آماده می‌شوند.
حقی اضافه کرد: در دوره دو ماهه آموزشی، آموزش‌هایی در حوزه‌های نظری و رصدی به آنها ارائه می‌شود. این روند آموزشی و انتخاب دانش آموزان برای حضور در رقابت‌های جهانی در بسیاری از کشورهای دنیا وجود دارد و ایران نیز در این قالب‌ها اقدام به پذیرش نفرات تیم می‌کند.
استاد دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان با بیان اینکه نقش مربیان و مدرسان در موفقیت تیم‌ها بسیار جدی است، گفت: سرپرستان و مربیان در طول برگزاری المپیاد، وظایف سنگینی بر عهده دارند، از جمله اینکه سؤالات را به طور دقیق و درست برای دانش‌آموزان ترجمه کنند. این بخش بسیار مهم است؛ چرا که اگر اشتباه و یا نقصی در این بخش وجود داشته باشد، دانش‌آموزان متضرر می‌شوند.
حقی، ارائه نظرات و پیشنهادات درباره سؤالات را از دیگر وظایف سرپرستان تیم‌ها نام برد و گفت: یکی دیگر از نقش‌های مهم سرپرستان، تصحیح و اعتراض نسبت به امتیازات داده شده است. در برخی از موارد امتیازاتی که به دانش‌آموزان اعطا می‌شود، کم است و در این موارد نقش همراهان تیم و سرپرستان برجسته است.
سرنوشت برگزیدگان المپیادهای علمی
حقی با بیان اینکه وقتی موضوع المپیادها پیش کشیده می‌شود، معمولا درباره سرنوشت برگزیدگان این رقابت‌های علمی سؤالاتی مطرح می‌شود، در حالی که این سؤالات، سؤالاتی است که در همه زمان‌ها وجود دارد و لازم است برای پاسخگویی به آن، در مقیاس بزرگتری به آن توجه شود.
وی ادامه داد: المپیادها چه در سطح علمی و چه در سطح ورزشی ماموریت خود را انجام می‌دهند و ماموریت آنها شامل کشف استعدادها، پرورش آنها و کمک به افراد برای کشف استعدادهای آنها می‌شود.
سرپرست تیم المپیاد دانش‌آموزی، ماموریت المپیادهای علمی را ایجاد علاقه‌مندی افراد برای ورود به رشته‌های تحصیلی علوم پایه و رشته‌های تحصیلی خاص دانست و گفت: اینکه برگزیدگان این رقابت‌ها به چه سرنوشتی دچار می‌شوند، بستگی به شرایط سیاسی و اقتصادی و اجتماعی کشور دارد. در صورتی که شرایط مناسبی موجود باشد، دانش آموزان می‌توانند در دانشگاه‌ها ادامه تحصیل دهند و ثمره فعالیت‌های آنها نصیب کشور شود.
حقی اضافه کرد: ممکن است بسیاری از برگزیدگان المپیادها برای ادامه تحصیل به کشورهای دیگر مهاجرت کنند و این امری است که نه تنها برای برگزیدگان المپیادها بلکه برای بدنه بزرگتری از نخبگان کشور در حال رخ دادن است و امیدواریم مسؤولان کشور تدابیر لازم را بیندیشند تا روند مهاجرت کاهش یابد.
وی اضافه کرد: بسیاری از کشورها هستند که دانش‌آموزان و دانشجویان برای ادامه تحصیل به این کشورها می‌روند، ولی مهم این است که شرایط به لحاظ شغلی در کشور ایجاد شود که آنها بازگردند.
این استاد دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان با تاکید بر اینکه نخبگان انتظارات زیادی ندارند، افزود: اصلی‌ترین نیازهای این افراد شغل مناسب است تا بتوانند استعدادهای خود را بروز دهند. این‌ها وظایف دولت است که زمینه‌ای را فراهم کند تا این دانش‌آموزان و دانشجویان بعد از فارغ‌التحصیلی به کشور بازگردند.
وی ابراز امیدواری کرد که دانش‌آموزان منتخب المپیادها بتوانند در رشته‌های علوم پایه ادامه تحصیل دهند و انتظار داریم که مسؤولان نیز حمایت‌های لازم از علوم پایه را داشته باشند؛ چرا که این حوزه نیازمند سرمایه‌گذاری زیادی است و ده‌ها سال طول می‌کشد تا نتیجه سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته به بار بنشیند و خود را در قالب تولید ثروت و پیشرفت فناوری نشان دهد.
