خانه‌شان کرج است و هر روز از همسایه غربی تهران به شرقی‌ترین نقطه پایتخت می‌آیند، قفل و زنجیر چرخ و فلک‌هایشان را باز می‌کنند و دنیایی از رنگ را کنار زمین بازی پارک‌ها می‌چرخانند. ۲۰ سال است که کار پدرش هم همین است. وقتی بچه بوده و همراه پدرش سر کار می‌رفته، خیلی روزها برای حفظ تعادل چرخ و فلک پای ثابت یکی از صندلی‌ها بوده.
پدربزرگش هم چرخ و فلک داشته، در خیابان‌ها می‌چرخیده و داد می‌زده: «آآآی چرخ و فلکیه». بچه‌ها هم از خانه به کوچه می‌آمدند و سوار می‌شدند اما حالا خیابان‌ها پر از ماشین است و جای پارک برای چرخ و فلک‌ها نگذاشتند، به همین دلیل هم محمدرضا و پدرش اولین جایی که می‌توانستند جاگیر شوند و کسی کاری به کارشان نداشته، ماندگار شده‌اند و هر روز مجبورند مسافر استانی به استان دیگر شوند تا نان شبشان را دربیاورند. حالا مثل قدیم نیست که شهرداری اجازه دهد آنان هرجایی که دلشان می‌خواهد کار کنند. پدرش تعریف می‌کند شهرداری‌چی‌ها قدیم‌ها چند باری چرخش را گرفتند. او هم مجبور شده پدرش را ببرد تا قسم و آیه بیاورد که پسرم با این چرخ و فلک نان یک خانواده را می‌دهد تا راضی شوند و چرخ و فلک را پس دهند.
ساعت ۴ بعد از ظهر از کرج به سمت تهران راه می‌افتند و تا ساعت یک بامداد کار می‌کنند و به شهرشان برمی‌گردند. زمانی هم که محمدرضا سرباز بوده تا ساعت ۵ عصر سر پست بوده و خدمت می‌کرده و بعد از آن هم با چرخ و فلکش کار می‌کرده. حالا ۲۲ سال دارد و ۶ سال است که کارش همین است. برادر سربازش هم گاهی وقت‌ها به جای او کار می‌کند و هر چه در می‌آورد سهم خودش می‌شود.
- بچه‌ها چقدر از سوار چرخ و فلک شدن استقبال می‌کنند؟
- خیلی. بیشتر پدر و مادراشون بهشون میگن سوار بشن چون کیف داره و خودشون هم روی همینا بچگی کردن. شاید اولش یکم بترسن اما من براشون شعر می‌خونم و اونام خوششون میاد و دیگه دلشون نمیخواد پیاده بشن. خیلی از پدر و مادرها بهم میگن با این چرخ و فلکت بچه‌های ما رو خوشحال می کنی چون این روزا انگار دیگه هیچی بچه‌ها رو خوشحال نمی‌کنه.
- تا حالا برای بچه‌هایی که سوار چرخ و فلکشون می‌کنی، اتفاقی افتاده؟
- خدا روشکر تا حالا نه.
- خیلی زور میخواد تا چرخ و فلکو بچرخونی؟
- من جوونم، قدرتشو دارم بچه ها رو زیاد سوار کنم و بچرخونم اما بابام سنی ازش گذشته و توان زیادی برای چرخوندن نداره.
- هر بچه‌ای رو چند دقیقه سوار می‌کنی؟
- ساعت نمی‌گیرم. همین جوری سوارشون میکنم.
- هزینه چرخ و فلک چند تومنه؟
- ۱۰ هزار تومن، یه وقتایی هم بچه‌ها میان میگن پول نداریم، منم مجانی سوارشون میکنم. یه وقتایی هم بچه‌ها میان میگن ۵ تومن بیشتر نداریم، میشه با این سوارمون کنی؟ منم قبول میکنم.
- زمستونا چیکار می‌کنی؟
- میرم مسافرکشی و کارگری
- چی شد که پدرت هم چرخ و فلک خرید؟
- اصلیت ما زنجانیه. اون موقع شهرستان کار نبود و بابام مجبور بود بیاد تهران مثلا تو نونوایی، جایی کار کنه، شب هم همونجا بخوابه. بعد از ظهرها هم چرخ و فلک رو برمی‌داشت می‌رفت یه دوری میزد و پول درمی‌آورد.
- خب چرخ و فلک رو از کجا آورد؟
- سفارش داد براش درست کردن. قدیما یه سری بودن که کارشون ساختن چرخ و فلک بود اما یواش یواش که این کار جمع شد، اونا هم کارشونو عوض کردن یا دیگه مُردن.
- تا حالا کسی پیشنهاد داده که چرخ و فلکتو بخره؟
- آره. یه بار یه آقایی یکی از چرخ و فلکامونو خرید و برد شمال برای نوه‌هاش. می‌گفت باغ داره و میخواد بذاره تو باغش برای تفریح نوه‌هاش.
- چند فروختیش؟
- ۱۰ میلیون تومن. بعدش سفارش دادم این چرخ و فلک رو برام ساختن. اگه بخوای چرخ و فلک بخری کسی رو می‌شناسم که برات درست کنه. الانا کمتر کسی پیدا میشه که چرخ و فلک بسازه، کار سختیه و دقت زیادی میخواد. اگه تو محاسباتش اشتباه کنه صندلیاش به هم می‌خورن.
- الان قیمت یه چرخ و فلک چنده؟
- نمیدونم والا. باید قیمت آهن رو دربیارم.
- تا حالا شده دزد به چرخ و فلکت بزنه؟
- آره. دو سال پیش چرخ و فلکمو دزدیدن و هر چی هم گشتم پیداش نکردم. شکایت هم کردم اما مامورا بهم گفتن مگه سند داره که بتونیم پیداش کنیم؟
نانشان در چرخاندن بچه‌هاست
- معمولا چقدر از این کار درمیاری؟
- درآمد ثابت نداریم. یه روز هوا بده، اصن کسی پارک نمیاد، آخر هفته‌ها که پارکا شلوغه، اوضاع ما هم خوبه.
- از کارت راضی هستی؟
- تابستونا خوبه و راضی‌ام. از بیکاری و کارگری خیلی بهتره.
- یعنی از سر ناچاری این کارو شروع کردی؟
- آره دیگه. واسه یه روزکارگری مگه چقدر میدن؟ اما اینجا تو پارک چند ساعت وایسم بیشتر کاسب میشم. حالا هم شما یه کار دُرُس درمون به من معرفی کنی، دیگه نمیام اینجا چرخ و فلک بچرخونم. چرخوندن چرخ و فلک زور زیادی میخواد. یه وقتایی که صندلیا پر میشه از بابای بچه‌ها کمک می‌گیرم. دور اولو که بزنم بقیه‌ش دیگه می‌چرخه.
- اگه بچه‌ت بخواد کارتو انجام بده میذاری؟
- نه. کار بدردبخوری نیست. خیلی سخته. هوا گرمه. انقدر که چرخو می‌چرخونی خیس عرق میشی.
- بزرگسال هم سوار می‌کنی؟
- آره بابا. یه بار سیزده بدر یه خانواده اومدن که کودک درونشون خیلی فعال بود، گفتن ما رو سوار می‌کنی؟ گفتم چرا که نه، همشون ریختن بالا، کلی ذوق می‌کردن و فیلم می‌گرفتن. هر کسی تا ۷۰ کیلو هم وزن داشته باشه می‌تونه سوار بشه.
- درباره تاریخچه چرخ و فلک میدونی؟
- نه. فقط میدونم اون موقع چرخ و فلک خودش یه شهربازی بوده و هر کسی پولشو نداشته سوار بشه. خیلیا در حسرت سوارشدن میزدن زیر گریه. هنوزم بعضیا میان بهم میگن میشه ما رو سوار کنی؟ ما آرزوی سوارشدن چرخ و فلک از بچگی به دلمون مونده. قط تو رو خدا اینایی که می‌نویسی برام داستان نشه.
- مثلا چه داستانی؟
- چمیدونم. یه وقت از نون خوردن نیفتم.
- نه. خیالت راحت باشه.
بچه‌های زیادی بین صحبت‌هایمان سوار و پیاده می‌شوند. بعضی‌ها تنها هستند اما کارت بانکی پدر و مادرهایشان را آورده‌اند، رمزش را می‌دهند، رسید را می‌گیرند و سوار می‌شوند. بعضی همراه بزرگ‌ترهایشان آمده‌اند، می‌چرخند و سوژه شبکه‌های اجتماعی پدر و مادرشان می‌شوند و تمام.
به گزارش ایسنا، چرخ و فلک برای اولین بار در سال ۱۸۹۳ و توسط فردی به نام جرج واشنگتن گیل فریس جونیور در شیکاگو طراحی و ساخته شد که بعد از آن الگوی ساخت چرخ و فلک‌های دیگر قرار گرفت. این چرخ و فلک سرانجام در سال ۱۹۰۶ تخریب شد.
نانشان در چرخاندن بچه‌هاست
تصویر اولین چرخ و فلک در شیکاگو
چرخ و فلک در حقیقت از چرخِ فلک گرفته شده که کنایه‌ای از عالَم، عرش، آسمان و چرخ گردنده است. در کهن‌ترین منبع مکتوبی که این اصطلاح به‌عنوان ابزار بازی یا بازی به آن اشاره شده، بیتی از عطار است: «از بس که به سر گشتم چون چرخ فلک هر سو / چون چرخ فلک دائم زیر و زبرم بینی» پس از آن تا دورۀ صفوی در منابع مکتوب اشاره‌ای به این اصطلاح به‌عنوان بازی یا ابزار بازی دیده نشده است. در منابع این دوره از چرخ و فلک به‌عنوان وسیله‌ای برای استفاده در جشن‌ها، آتش‌بازی‌ها و آذین‌بندی‌ها یاد شده است.
محمود بن هدایت‌اللّه افوشته‌ای نطنزی - مورخ - از گونه‌ای چرخ و فلک در دورۀ صفوی، هنگام آذین‌بندی دارالسلطنۀ قزوین یاد کرده است: «۱۲ چرخ ساخته بودند و بر سر هر چرخ نزدیک به ۱۰۰۰ چراغ نصب کرده بودند و پس از روشن‌کردن یک چراغ و گردش چرخ، همۀ چراغ‌ها روشن و سبب تفریح و خوشامد حضار می‌شد. نیز هنگام ورود شاه عباس صفوی به اصفهان، چرخ و فلک یکی از وسایل آذینی شهر و سبب سرگرمی شاه بوده است».
در سفرنامه‌ای از دورۀ قاجار هم از وسیله‌ای برای سرگرمی با عنوان چرخ و فلک یاد شده است.
گفته می‌شود بلندترین چرخ و فلک فعلی «عین دوبی» (۸۲۰ فوت) یعنی ۲۵۰ متر ارتفاع دارد که اکتبر ۲۰۲۱ در امارات متحده عربی افتتاح شد.
نانشان در چرخاندن بچه‌هاست
