فرسودگی بافت‌های شهری امروزه به معضلی تبدیل شده که اکثر شهرهای کشور با آن روبرو هستند.
بافت‌های فرسوده تنها مختص به ایران نیست و چرخه تغییرات شرایط کالبدی، اجتماعی و زیست محیطی شهرها باعث شده این پدیده به معضلی برای تمام شهرهای جهان تبدیل شود. معضلی که کانون مخاطره محسوب می‌شود و با توجه به تراکم جمعیت در این بافت‌ها علی‌رغم دسترسی محدود به خدمات شهری، جمعیت بیشتری نسبت به سایر بافت‌های شهری در آن زندگی می‌کنند که دسترسی به خدمات بهداشتی، درمانی و خدمات آموزشی برای آنها امکان‌پذیر نیست زیرا ورود وسایل نقلیه تامین ایمنی بافت و امنیت انسان‌های درون‌بافت غیرممکن است. در حقیقت دسترسی ساکنان به خدمات شهری ناممکن و یا به شدت با محدودیت مواجه است.
در حالی که متوسط تراکم جمعیت در سایر بافت‌های تهران 131 متر در هکتار است؛ در بافت‌های فرسوده این رقم به 370 نفر در هکتار افزایش می‌یابد. تقریبا سه برابر جمعیت در سایر بافت‌های شهری، در این بافت‌ها زندگی می‌کنند.
در طول سال‌های 87 تا 89 در محدوده بافت‌های فرسوده 58 هزار و 653 فقره پروانه ساختمان صادر شد که به ترتیب مناطق 10، 11 و 12 بیشترین آمار را به خود اختصاص داده‌اند.
پیشینه نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری در ایران از سال 1300 هجری شمسی آغاز و تا به امروز ادامه داشته است و در این مدت مداخله در بافت‌های فرسوده با دیدگاه ها و روش های مختلفی انجام شده که تعدد دیدگاه‌ها و رویکردها شاید ناشی از نبود تعریف یکسان از بافت‌های فرسوده بوده است.
بافت‌های مذکور در تهران مساحتی بالغ بر 4400 هکتار را شامل می‌شوند، به عبارت دیگر بیش از پنج درصد از مساحت شهر تهران را بافت‌های فرسوده شهری دربر می‌گیرد که 35 درصد از بافت مسکونی را در بر می‌گیرد به ترتیب که منطقه 10 حدود 53 درصد، منطقه 12 حدود 37 درصد، منطقه 17 معادل 70 درصد و منطقه 11 معادل 28 درصد از بافت مسکونی‌شان را بافت‌های فرسوده شامل می‌شود.
اما سال‌ها این مسئله در سایه غفلت دولت و مدیریت شهری بی‌توجه مانده است و هریک دیگری را مسئول نوسازی معرفی می کنند تا جایی که مجتبی شاکری عضو شورای اسلامی شهر تهران در تذکری با اشاره به اینکه چندین میلیون پایتخت‌نشین در بافت فرسوده ساکن هستند گفت: تنها رسیدگی به بافت فرسوده منطقه 12 کافی نیست، نباید از بافت فرسوده سایر مناطق تهران غافل شویم. باید چند درصد از بودجه شهرداری برای نوسازی بافت فرسوده اختصاص داده شود.
طی 10 سال اخیر بارها و بارها طرح‌هایی برای نوسازی بافت‌های فرسوده توسط شهرداری تهران ارائه شده است و برای مالکان این بافت‌ها بسته‌های تشویقی تعریف شده اما به دلیل نبود هماهنگی و تعامل میان شهرداری و دولت هر بار مالکان عطای نوسازی را به لقای آن بخشیده و ترجیح داده‌اند در همان خانه قدیمی زندگی کنند.
شاید اگر روند نوسازی از 10 سال قبل با جدیت دنبال می شد امروز مدیرعامل سازمان نوسازی شهرداری تهران اعلام نمی‌کرد که در این حوزه عقب ماندگی زیادی داریم.
صد سال زمان برای بازسازی بافت های فرسوده نیاز است
در همین راستا محسن سرخو رییس کمیته حمل و نقل شورای اسلامی شهر تهران در جریان دویست و نوزدهمین جلسه شورای شهر تهران با تاکید بر لزوم توجه به بازسازی و احیاء بافت‌های فرسوده شهر تهران گفت: با وجودی که دو نیم سال از عمر دوره چهارم شورا می گذرد هنوز قدم مهمی در مورد بافت‌های فرسوده تهران برداشته نشده است.
وی در ادامه به برنامه دوم پنج ساله شهرداری تهران اشاره کرد و گفت: در این برنامه قرار بر این است تا معابر بافت‌های فرسوده ریزدانه نفوذناپذیر از سوی شهرداری باز شود تا مردم تشویق به ساخت و ساز شوند متاسفانه این مهم اتفاق نیافتاده و تنها در این بافت‌ها ساخت و ساز سالی حدود یک درصد اتفاق می‌افتد با احتساب چنین سرعتی صد سال طول می‌کشد تا بافت‌های فرسوده احیاء شوند.
به گزارش ایسنا، بی تردید اگر وام‌های نوسازی بافت‌های فرسوده به راحتی و در تعداد بالا به شهروندان پرداخت شود نوسازی بافت‌های فرسوده با سرعت انجام خواهد شد. برخی کارشناسان تحقق وعده پرداخت وام ها را به تزریق خونی در رگ نوسازی بافت‌های فرسوده معرفی می کنند.
در همین راستا فتح اللهی مدیرعامل سازمان نوسازی شهرداری تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به اهمیت پرداخت وام در روند نوسازی بافت های فرسوده گفت: قطعا پرداخت وام‌ها می‌تواند چهره و محیط پایتخت را شاداب و نو کند. بی تردید بخشی از سرمایه لازم برای نوسازی بافت‌های فرسوده توسط مردم و بخشی با ارائه تسهیلات و تخفیفات در عوارض شهرداری و بخش دیگر به واسطه وامی که دولت پرداخت می‌کند تامین می‌شود.
وی اضافه کرد: در حال حاضر مردم و شهرداری سرمایه‌گذاری لازم را برای نوسازی بافت‌های فرسوده انجام می‌دهند اما متاسفانه دولت در پرداخت وام‌ها برای نوسازی بافت‌های فرسوده با مشکل روبروست، بر همین اساس در این بخش با مشکلات بسیاری روبرو هستیم.
با پیش فرض اینکه شهروندانی که در بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند اغلب جزو محروم‌ترین اقشار جامعه هستند، امکان نوسازی کامل با سرمایه خود را ندارند، بر همین اساس وام پرداختی از سوی دولت نقش بسیار موثری را ایفا می‌کند و به گفته عبداللهی، هر سالی که وام‌ها به آسانی و با تعداد بیشتری تزریق شده به همان میزان نوسازی بافت‌های فرسوده افزایش یافته است.
مهدی چمران رییس شورای شهر تهران نیز در گفت‌وگو با خبرنگار شهری ایسنا، در خصوص آخرین وضعیت مرمت بافت‌های فرسوده و اعطای وام نوسازی به شهروندان و بلاتکلیفی مردم در این زمینه گفت: بافت فرسوده یک مثلثی است که یک ضلع آن شهروندان هستند و دو ضلع دیگر آن دولت و شهرداری؛ دولت هم یعنی بانک‌ها و وزارت مسکن و شهرسازی که این وزارتخانه مرتب فشار می‌آورد که بانک‌ها باید کمک کنند.
رییس شورای شهر تهران با بیان اینکه سرمایه‌گذاری بانک‌ها در این زمینه برای آنها سودآور است و بهره آن را می‌برند، تاکید کرد: بانک‌ها از ورود و سرمایه گذاری در این زمینه ضرر نمی‌کنند؛ اما آنها چون دنبال سود بیشترند، سرمایه خود را در اختیار افرادی که سود 27 درصد یا 30 درصد می‌دهند، قرار می‌دهند و از ورود به بافت فرسوده و سرمایه گذاری در آن بخش هراس دارند.
وی با تاکید بر ضعف عملکرد بانک‌ها در بحث بافت‌های فرسوده، اظهار کرد: راهکار این مسئله آنست که دولت و بانک مرکزی و مجلس نیز به این مسئله ورود کنند و در شرایطی که بانک‌ها مدعی هستند با شش یا هشت درصد سود ضرر می‌کنند، دولت می‌تواند چهار درصد سود را خودش بدهد تا بهره آن بانک 12 درصد بشود یا دولت می‌تواند شش درصد سود را متقبل شود تا 14 درصد سود به بانکی که این پروژه را برعهده می‌گیرد، داده شود.
قطعات زیر یکصد متر هیچ گونه هزینه ای را برای نوسازی پرداخت نخواهند کرد و به این پلاک‌ها وام قرض الحسنه تعلق خواهد گرفت که این وام ها از ابتدای خردادماه توسط دفاتر خدمات نوسازی ارایه می شوند. برای سال جاری 12 هزار وام پیش بینی کرده ایم. وام 50 میلیونی ساخت و 20 میلیون ودیعه مسکن برای نوسازی پلاک های زیر یکصدمتر درنظر گرفته شده است . همچنین باید تاکید کنم هزینه انشعابات (آب، برق، گاز) نیز رایگان است.
وی ادامه داد: عموما دولت‌های دیگر این کار را می‌کنند. زیرا بانک یک موسسه اقتصادی است و نباید ضرر کند. اگر بانک سود را هشت درصد کند با تورم 14 درصد ضرر می‌کند باید باقی آن را دولت تامین کند این به نفع بودجه های دولتی هم است که مجبور نشوند در صورت وقوع یک حادثه و آسیب دیدن این بناها مثل شهر بم کرمان 700 میلیارد تومان هزینه بازسازی دهند.
وام 70 میلیونی با موافقت شهرداری، دولت و مجلس
در آخرین بسته ای که توسط شهرداری تهران برای نوسازی بافت های فرسوده ارائه شده است تخفیفات به ریزدانه های بافت فرسوده دوبرابر شده است. در حقیقت با تشکیل ستاد بازآفرینی پایدار کلانشهر تهران که در آن نمایندگان دولت و مجلس حضور دارند برای واحدهای زیر 100 متر که بخش عمده بافت فرسوده تهران را تشکیل می دهند، تخفیفات ویژه ای در نظر گرفته شده است.
عبادالله فتح اللهی در تشریح این بسته تشویقی گفت: در گذشته خلا نظام هماهنگ مدیریتی را در نوسازی بافت های فرسوده بسیار داشتیم که خوشبختانه در حال حاضر با تشکیل ستاد بازآفرینی پایدار کلانشهر تهران این خلاء حل شده است.
وی با اشاره به اینکه شهرداری تهران توانسته طی دو برنامه عملیاتی پنج ساله حدود 34 درصد از پلاک‌های فرسوده را نوسازی کند، ادامه داد: از 205 هزار پلاک فرسوده شهر تهران 71 هزار پلاک نوسازی شده و در همین راستا نیز 82 هکتار معبرعمومی نیز بازگشایی شده است.
فتح اللهی با بیان اینکه ارتقای سرانه های عمومی در گذشته در سطح بافت های فرسوده پایتخت به خوبی انجام نمی شد، گفت: این موضوع هم وظیفه دولت و هم شهرداری بود اما مدیریت شهرداری تهران با تشکیل یک نظام هماهنگ در شهرداری توانست سرانه های عمومی را نیز افزایش دهد.
وی در ادامه با تاکید بر اینکه هم اکنون در پایتخت برای نوسازی بافت های فرسوده، بیشترین مشکل را در قطعات زیر یکصد متر داریم که حدود 60 درصد جامعه هدف ما را در بر می گیرد، تصریح کرد: قطعات زیر 75 متر 36 درصد بافت فرسوده و 75 تا 100 مترحدود 24 درصد را به خود اختصاص داده و باید اعلام کنم که قطعات زیر یکصد متر حدود 122هزار و 691 پلاک را به خود اختصاص داده است.
به گفته وی، هم اکنون 417 هکتار از کل بافت فرسوده پایتخت زیر یکصد متر مربع هستند. هدف گذاری کلان شهرداری تهران بر این است که حداکثر حمایت‌ها را از پلاک‌های زیر یکصد متر داشته باشد. زیرا معتقدیم پلاک های بالای 200 متر نیازی به کمک ویژه‌ای ندارد.
وی تاکید کرد: قطعات زیر یکصد متر هیچ گونه هزینه ای را برای نوسازی پرداخت نخواهند کرد و به این پلاک‌ها وام قرض‌الحسنه تعلق خواهد گرفت که این وام ها از ابتدای خرداد توسط دفاتر خدمات نوسازی ارایه می شوند. برای سال جاری 12 هزار وام پیش بینی کرده ایم. وام 50 میلیونی ساخت و 20 میلیون ودیعه مسکن برای نوسازی پلاک های زیر یکصدمتر درنظر گرفته شده است . همچنین باید تاکید کنم هزینه انشعابات (آب، برق، گاز) نیز رایگان است.
در حالی که در شهر تهران ساخت هر متر واحد مسکونی به طور میانگین یک میلیون تومان بودجه نیازمند است، باید دید وام 70 میلیونی برای پلاک‌های زیر 100 متر در بافت فرسوده میل بازسازی را در مالکان ایجاد می‌کند تا حال و روز ناخوش بافت های فرسوده کمی بهتر شود.
