در میان این خبرهای تلخ کرونایی در کشور، شاید افراد زیادی صرفا به تغییر رفتار خود کووید-۱۹ و پخش واکسن احتمالی آن در ماه‌های آینده دل بسته‌اند. اما به نظر می‌رسد خبرهای علمی در این رابطه صرفا خوب نیست. در حالی که خبرهای خوبی از ساخت واکسن آمده است، محققان می‌گویند نه تنها ویروس به شکل خودبه‌خودی ضعیف نشده ، بلکه جهشی پیدا کرده است که احتمالا ابتلا به آن را آسان‌تر می‌کند، این جهش شاید مسیر پاندمی را هم تغییر بدهد و حتی ماجرای ساخت واکسن را با چالش‌هایی روبرو کند.
از سوی دیگر، تحقیقاتی که اخیرا چاپ شده‌اند از احتمال درگیری مبتلایان با پیامدهای بلندمدت بیماری خبر می‌دهند، مبتلایانی که حتی به شکل بدون علامت درگیر بیماری شده‌اند.
رکسانا مصلحی، پروفسور همه‌گیرشناس ژنتیکی در دانشگاه ایالتی نیویورک (SUNY) و محقق موسسه ملی بهداشت ایالات متحده آمریکا NIH ، در این رابطه به خبرآنلاین می‌گوید: «تاثیر ویروس روی قلب چیز جدیدی است که به تازگی متوجه آن شدند. این ویروس نه تنها می‌تواند نارسایی قلبی یا سکته قلبی هنگام ابتلا به کووید به وجود بیاورد، بلکه التهاب و تورم در قلب در افرادی که درمان شده و یا حتی اشخاصی که علائم کووید ندارند هم دیده شده است و این می‌تواند در آینده برای آن‌ها مشکل‌ساز باشد.»
این نوع پیامدها خبر از این می‌دهند که افزایش تعداد مبتلایان به بیماری در یک کشور نه تنها منجر به پایان زندگی ده‌ها هزار نفر می‌شود، بلکه می‌تواند در آینده پیامدهایی برای سیستم بهداشتی آن کشور و سلامت یک جامعه به همراه داشته باشد.
همانطور که در بخش اول مصاحبه اشاره ایران در بدترین روزهای پاندمی خود قرار دارد و شاید خیلی‌ها به این دل بستند که ویروس به طور خود به خودی ضعیف شود، اصلا اخیرا جهشی در کرونا مشاهده شده است؟
یک ویروس باید توازنی بین بقا، تولید و انتقال سریع به وجود بیاورد. یعنی این که ویروس سریع‌تر مردم را مبتلا کند و خود را در بدن سلول‌های میزبان تولید کند (در این صورت بیماری حادتری به وجود می‌آید) اما درعین حال سریع میزبان را نکشد چون خودش هم از بین می‌رود. بنابراین جهش‌هایی پایدار می‌مانند که این توازن را رعایت کنند. جهشی که خیلی سریع میزبان را نمی‌کشد،اما در عین حال خیلی سریع تولید می‌شود.
به طور کلی در ویروس‌های RNA جهش‌های زیادی به وجود می‌آید، چیزی که درباره کروناویروس می‌دانیم میزان جهش در آن کمتر از ویروس‌های ایدز یا آنفلوآنزا است. تخمین زده شده است که هر ماه دو جهش ژنتیکی در کروناویروس به وجود می‌آید که این نصف میزان جهش ژنتیکی آنفلوآنزا است. این الزاما چنین مفهومی ندارد که کروناویروس قابلیت جهش بیشتر را ندارد، شاید کروناویروس در حال حاضر ضرورتی نمی‌بیند که بیشتر از این در خودش جهش تکاملی به وجود بیاورد. از آن جایی که تقریبا همه افراد روی زمین مستعد به ابتلا به این ویروس هستند. ممکن است شرایط به جایی برسد که این ویروس برای غلبه به واکسن‌های احتمالی، جهش‌هایی انجام بدهد. آن زمان ما باید نگران این مسئله باشیم.
در این ویروس حدود ۱۲هزار جهش ژنتیکی مشاهده شده است. در مورد اکثر این جهش‌ها، ما محققین نمی‌دانیم چه تغییری در رفتار ویروس به وجود می‌آید و فکر می‌کنیم برخی از آن‌ها تصادفی هستند و ویروس تغییر چندانی نمی‌کند. اما برخی از جهش‌ها متفاوت هستند و اخیرا یک نوع آن که در مصاحبه قبلی به آن اشاره کردم خیلی مورد توجه قرار گرفته است.
چه چیزی این جهش را بین ۱۲هزار جهش دیگر خاص کرده است؟
این جهش در ژنی پیدا شده بود که کد درست شدن پروتئین S یا Spike را روی سطح ویروس می‌داد. این پروتئین کمک می‌کند که ویروس وارد سلول بشود. تحقیقات آزمایشگاهی نشان داد که کروناویروس‌هایی که این جهش در آن‌ها انجام شده است، پروتئین‌های روی سطحشان هم مقاوم‌تر هستند و هم تعداد بیشتری هستند، این یعنی ویروس‌ها راحت‌تر و سریع‌تر می‌توانند وارد سلول بشوند. از سه ماه پیش آزمایشات دیگری هم انجام شد که نشان می‌داد، ویروسی که این نوع جهش را دارد در شرایط کنترل شدۀ آزمایشگاهی ۱۰ برابر کاراتر و موثرتر می‌تواند وارد سلول بشود.
اسم این جهش D۶۱۴G است، این اسم در واقع یک آدرس است. یعنی در نقطه شماره ۶۱۴ در آن پروتئین به جای این که یک اسید آمیده (D (Aspartate باشد بخاطر جهش ژنتیکی یک (G (Glycine قرار گرفته است. همینطور مشاهده شده است که این ویروس جهش یافته G سریع‌تر از آنچه انتظارش می‌رفت توانست نوع غالب این ویروس بشود و در بسیاری از مناطق دنیا از جمله اروپا، آمریکا، کانادا و استرالیا این نوع جهش یافته ویروس الان نقطه مرکزی پاندمی است.
این یعنی کروناویروس تکامل پیدا کرده است؟
این سوال مهم مطرح شد که آیا غالب شدن این نوع جهش یافته ویروس (D۶۱۴G) بر انواع دیگر اتفاقی یا تکاملی رخ داده است.اتفاقی ازاین لحاظ که ممکن بود افراد «شدیدا ناقل» که باعث ابتلای خیلی‌ها شدند تصادفا این نوع ویروس را داشتند و پخش کردند. تحقیقات نشان داد که انتشار تصادفی این نوع ویروس به تنهایی نمی‌تواند پدیده‌ای را که می‌بینیم توجیه کند بلکه این پدیده به احتمال زیاد یک نوع انتخاب طبیعی یا تکاملی برای این ویروس است.
این موضوع می‌تواند در مورد تاثیر این جهش روی مسیر پاندمی و روی مؤثر بودن واکسن‌ها سوالاتی به وجود بیارد. تعدادی از واکسن‌ها همان پروتئین S را مورد هدف قرار می‌دهند و اگر این پروتئین به خاطر جهش تغییر کند مشکلاتی به وجود می‌آید. ما هنوز همه این جواب‌ها را نداریم، چراکه اگرچه در شرایط آزمایشگاهی این نوع ویروس قوی‌تر است و واگیری بیشتری دارد، اما نمی‌دانیم در شرایط طبیعی و انسان به انسان هم این نوع ویروس سریع‌تر منتقل می‌شود یا نه. یک گروه انگلیسی سعی کرد یک مقدار این قضیه را از طریق مرور پرونده مریض‌های کووید-۱۹ پیگیری کند. آن‌ها مدرکی پیدا نکردند که افرادی که به این نوع جهش یافته ویروس مبتلا بودند، مریض‌تر بودند ولی مشاهده کردند که این افرادمیزان بالاتری از RNA ویروس در نمونه‌هایی که از دهان و بینی‌شان گرفته شده بود داشتند.
ولی باز هم از روی این مشاهدات آزمایشگاهی و کلینیکی نمی‌شود نتیجه‌گیری کرد که این نوع جهش یافته قابلیت عفونی کردنش در انسان بیشتر از انواع دیگر است یا اینکه قابلیت بالاتری برای فرار از پادتن‌ها را دارد.
پس هنوز تاثیر این نوع جهش روی مسیر پاندمی مشخص نیست، اما ما باید نگران این جهش یا جهش‌های دیگر در آینده باشیم. شاید قابلیت جهش ژنتیکی بیشتر از تصورات ما باشد و ویروس بتواند از واکسن‌ها فرار کند.
از سویی به نظر می‌رسد واکسن کرونا در مرحله نهایی باشد، به زودی باید منتظر ساخت واکسن باشیم؟
حدود ۳۲۱ کاندیدای واکسن در مراحل مختلف ساخته شدن در سراسر جهان قرار دارند که ۳۳ مورد در مرحله آزمایشات بالینی هستند. پیشرفته‌ترین این ۳۳ کاندید در فاز سوم قرار دارند، برای همین هم زمان با آزمایش، برخی از این کاندیداهای واکسن در حال تولید هم هستند. در موسسه ملی بهداشت آمریکا NIH یک پروژه‌ای به اسم «عملیات با سرعت بالای نور» قصد دارد ۳۰۰میلیون دز واکسن موثر و امن را تا اوایل ژانویه ۲۰۲۱ توزیع کنند، این مقدار البته تنها برای مردم آمریکا کفایت می‌کند.
یکی دیگر از فعالیت‌ها هم که سازمان بهداشت جهانی انجام می‌دهد که قصد دارد تا اواخر سال ۲۰۲۱، ۲میلیارد دز در سطح جهانی پخش کنند.
فرض کنیم واکسن تولید شود و همه جا پخش شود، واقعا واکسن نقش نجات‌دهنده در مقابل پاندمی را دارد؟
بستگی دارد که واکسن را از کجا بگیریم، باید ببینیم از واکسن‌هایی که شرکت‌های معتبر در حال ساخت آن هستند یا واکسن‌هایی که بدون آزمایش درست تولید می‌شوند حرف می‌زنیم. اگر منظور واکسن‌هایی هستند که از یک سازمان واقعی مجوز گرفتند، آن‌ها مراحل درست را طی کرده‌اند.
اما بعضی سوالاتی که باید جوابشان را بدانیم اینها هستند: این واکسن تا چه حد خطر ابتلا به ویروس را کاهش می‌دهد؟ عوارض عمده و جزئی این واکسن چه هستند و احتمال بروز هرکدام چقدر است؟ محافظت ارائه شده (مصونیت) توسط واکسن تا چه مدت دوام دارد؟
ما هنوز نمی‌دانیم که مصونیت به کروناویروس به چه مفهوم است.. چیزی که می‌دانیم این است که واکسنی که بخواهد موثر باشد هم باید پادتن‌زا باشد و هم پاسخ ایمنی که به واسطه سلول است را ایجاد بکند. یعنی هر دو واکنش‌های ایمنی را به وجود بیاورد.
خانم دکتر مصلحی، علائم بیماری هم دوباره تغییر کردند؟ چه چیزهای جدیدی از این موضوع کشف شده است؟
علائم کوتاه مدت همان مسائل قبلی هستند؛تنگی نفس، درد مفصلی، درد قفسه سینه، خستگی و اختلال در اعضاء بخصوص مثل ریه، کلیه، مغز، قلب و ... این موضوع می‌تواند بخاطر تاثیر مستقیم روی این بخش‌های بدن یا تورمی که این ویروس به طور کلی در بدن به وجود می‌آورد همراه پدیده‌ای به اسم طوفان سیتوکین‌ها و یا بخاطر مخلوطی از این دو پدیده باشد.
تاثیر ویروس روی قلب چیز جدیدی است که به تازگی متوجه آن شدند. این ویروس نه تنها می‌تواند نارسایی قلبی یا سکته قلبی هنگام ابتلا به کووید به وجود بیاورد، بلکه التهاب و تورم در قلب در افرادی که درمان شده و یا حتی اشخاصی که علائم کووید ندارند هم دیده شده است و این می‌تواند در آینده برای آن‌ها مشکل‌ساز باشد.
به جز مشکلات قبلی، پیامدهای طولانی مدت این بیماری چیست؟
به غیر از بیماری‌های قلبی، بیماری‌های وابسته به سیستم مغز و اعصاب هم جزو عوارض احتمالی طولانی مدت کووید-۱۹ قرار دارند. در حال حاضر، اختلال حس بویایی، سر درد مزمن، سرگیجه و یک نوع "مه مغزی" که می‌تواند تا ماه‌ها بعد از ابتلا ادامه داشته باشد جزو رایج ترین علایم طولانی مدت این بیماری هستند. از آنجایی که خستگی مزمن و مه مغزی جزو علایم اصلی بعضی از بیماری‌های خودایمنی هم هستند، این امکان وجود دارد که بیماری‌های خودایمنی جزو پیامدهای طولانی مدت کووید-۱۹ باشند.
در ضمن، تحقیقاتی که به تازگی اعلام شدند یک مقدار ما را به فهمیدن اینکه چرا حدود ۱۵درصد مبتلایان به بیماری، بیماری شدید می‌گیرند و شرایط در ۵درصد بحرانی می‌شود نزدیک کردند. من درباره دو مورد از این تحقیقات می‌توانم صحبت کنم. یکی از تحقیقات نشان داده است که بدن ۱۰درصد افرادی که بیماری شدید در آن‌ها به وجود بیاید یک پادتنی ترشح می‌کند که به جای ویروس، سیستم ایمنی شخص را هدف قرار می‌دهد به همین دلیل این اشخاص نه تنها هیچ دفاع درستی در مقابل ویروس ندارند بلکه بعد از مبتلا شدن خودپادتن هم تولید می‌کنند.
یکی دیگر از مشاهدات هم نشان داده است که ۳.۵ درصد افرادی که شدیدا مریض می‌شوند در خودشان یک جهش ژنتیکی دارند که روی واکنش ایمنی آن‌ها تاثیر منفی می‌گذارد.
از تصمیم‌گیری‌های ایران(بخش اول مصاحبه) تا آخرین یافته‌های علمی مسائل ترسناکی. وجود داشتند، براین اساس واقعا باید چه کرد؟
ببینید این که از ابتلای مردم جلوگیری کنیم خیلی اهمیت دارد، بدون واکسن و درمان نمی‌توانیم مصونیت همگانی‌ای به وجود بیاوریم که در فرایند آن افراد زیادی قربانی نشوند. با توجه به میزان مرگ و میر این بیماری و عوارض بعدی برای کسانی که این ویروس را می‌گیرند حتی برای کسانی که هیچ علائمی نداشتند، باید این بیماری و تأثیر کوتاه و طولانی مدت آن را روی کیفیت زندگی و بهداشت جامعه بسیار جدی بگیریم.
در مصاحبه اول چندین ماه پیش گفتم که حتی با واکسن کنترل این پاندمی یک تا دو سال زمان می‌برد، هنوز هم پای این حرفم هستم، فقط امیدوارم ایران نوعی این بیماری را کنترل کند که افراد کمتری جان خود را از دست بدهند و حتی افراد کمتری مبتلا شوند، چون با توجه به چیزی که می‌دانیم تعداد بالای مبتلایان می‌تواند بعدا برای جامعه مشکلات اساسی ایجاد کند.
