افزایش غلظت گاز دی اکسیدکربن به عنوان یکی از عوامل مهم در تغییر وضعیت آب و هوایی جهان مطرح است. حال آنکه یک تغییر کوچک در وضعیت آب و هوایی در بسیاری از موارد می تواند منشأ تغییرهای بزرگ در شدت و میزان وقوع رخدادهای اقلیمی، بلایای طبیعی و آسیبهای اقتصادی باشد. چنانچه به عقیده بسیاری از کارشناسان محیط زیست، در دهههای نه چندان دور، بر اساس روند فعلی انتشار گازهای گلخانه ای در جهان، کره زمین با بحرانهای شدید زیست محیطی و آب و هوایی رو به رو خواهد شد (برقی اسگویی، 1387).
از این رو با توجه به اینکه ایران کشوری درحال توسعه و برخوردار از منابع غنی و گسترده انرژی است و یکی از مصادیق الگوی رشد با فشار بر منابع طبیعی بدست می آید، بررسی اثرهای زیست محیطی ناشی از رشد اقتصادی با توجه به اتخاذ رویکرد رشد اقتصادی بالا با حفاظت از محیط زیست از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
در این پژوهش تلاش می شود که اثر رونق و رکود اقتصادی بر آلایندگی محیط زیست در ایران با رهیافت نامتقارن بررسی شود. به همین منظور، از رهیافت خود توضیحی با وقفه های توزیعی غیرخطی و داده های سال های1350 تا 1396 برای تبیین و تشریح نامتقارنی استفاده می شود.
در این زمینه گزارش مجمع بینالمللی تغییرهای آب و هوایی(2013 ) نشان می دهد که رشد اقتصادی عامل مهمی در افزایش انتشار گاز دی اکسیدکربن است و سهم رشد اقتصادی از این رخداد در ده سال گذشته افزایش یافته است (Stocker et al, 2013).
بنابراین پیشروی کشورهای درحال توسعه به سمت صنایع تولیدی به این معناست که پیامدهای زیست محیطی نیز افزایش خواهد یافت. در نتیجه، همواره ارتباط مستقیمی بین انرژی مصرفی در صنعت و آلایندگی زیست محیطی وجود دارد (بزازان و خسروانی، 1395). سطح پایین فناوری تولید و کارا نبودن بخش های صنعتی نیز به انتشار بیشتر آلایندگی از این بخش منجر می شود.
طرفداران نظریه ضد رشد معتقدند که رشد اقتصادی، به طور حتم به تخریب محیط زیست منجر می شود، زیرا رشد اقتصادی به معنای تزریق هرچه بیشتر مواد خام و انرژی به نظام اقتصادی است که با تولید هرچه بیشتر ضایعات همراه است. آنها باور دارند که برای بهبود وضعیت موجود باید روند رشد اقتصادی کُند شود، این در حالی است که طرفداران رشد اقتصادی استدلال می کنند که رشد اقتصادی می تواند همزمان با کاهش آلاینده ها و بهبود محیط زیست همراه باشد (لطفعلی پور و بستام، 1396).
تخریب محیط زیست در مراحل ابتدایی توسعه اجتناب ناپذیر است
در واقع، تخریب محیط زیست در شروع مرحله رشد اقتصادی، امری اجتناب ناپذیر است و کشوری که در مرحله اولیه رشد و توسعه قرار دارد، ناگزیر به تخریب محیط زیست (انتشار گازهای آلاینده) برای دستیابی به توسعه است. پس از رسیدن به سطح کافی از رشد و توسعه اقتصادی، رشد پایدار و مسائل زیست محیطی اهمیت پیدا می کنند و با تلاش برای جلوگیری از تخریب محیط زیست، افزایش تولید و رشد اقتصادی همراه با آلایندگی کمتر محقق می شود.
در این صورت با توجه به ویژگی منحنی کوزنتس، رشد اقتصادی به جای اینکه تهدیدی برای محیط زیست باشد؛ به ابزاری برای بهبود کیفیت محیط زیست مبدل می شود (مبارک و محمدلو، 1388).
تجربه بسیاری از کشورهای پیشرفته موفق در زمینه کنترل میزان انتشار آلایندهها ثابت می کند که چنانچه مسیر رشد اقتصادی به درستی پیموده شود و سیاستها و رویه های مناسبی در این راستا اتخاذ گردند؛ رشد اقتصادی می تواند باعث بهبود وضعیت زیست محیطی شود(مهدوی عادلی و قنبری، 3921).
با این حال، چنین مجرای اثرگذاری نمی تواند برای کشورهای درحال توسعه برقرار باشد. زیرا به طور معمول، کشورهای درحال توسعه در تولید کالاهای آلاینده مزیت نسبی دارند و با ورود اقتصاد به دوران رونق، انتظار می رود که کیفیت محیطزیست در این کشورها کاهش یابد. براساس این، هنگام رونق بیشتر در کشورهای توسعه یافته، بهبود محیطزیست مورد انتظار است. در مقابل، انتظار می رود که در پی رکود اقتصادی که با کاهش فعالیت های اقتصادی، به ویژه کاهش در تولیدهای صنعتی همراه است، وضعیت زیست محیطی بهبود و میزان انتشار دی اکسیدکربن کاهش یابد (Bowen & Stern,2010).
در پژوهش یاد شده ضرایب برآوردی الگوی غیرخطی درکوتاه مدت نشان می دهد که افزایش ها در تولید ناخالص داخلی اثر مستقیم (با ضریب 0/13) بر انتشار دی اکسیدکربن دارد. این در حالی است که کاهش ها در تولید ناخالص د اخلی در دوره جاری اثری مستقیم (1/06) و با وقفه ای یک ساله اثری معکوس (0/98-) برانتشار دارد. در این رابطه آزمون والد در بررسی برآیند اثر رکود بر انتشار نشان می دهد که در مجموع کاهش ها در تولید به کاهش در انتشار آلاینده ( با ضریب 0/70) منجر می شود.
همچنین رونق و رکورد اقتصادی اثر مستقیمی بر انتشار آلاینده دارد، به نحوی که افزایش ها در تولید انتشار آلاینده را با ضریبی برابر با 1/03 و کاهش ها در تولید انتشار آن را با ضریبی برابر با 0/55متاثر می سازد. در این رابطه آزمون والد نشان می دهد که این دو ضریب تفاوت معنا داری از یکدیگر دارند؛ به نحوی که رونق اقتصادی اثری تقریبا دو برابری نسبت به رکود اقتصادی در انتشار آلاینده زیست محیطی در ایران دارد. نتیجه آن که در بلندمدت نیز اثر نامتقارن تولید بر انتشار آلاینده تأیید می شود.
به علاوه درکوتاه مدت رونق و رکود اقتصادی بر انتشار دی اکسید کربن در بخش خانگی، تجاری و عمومی اثر یکسانی دارند و در بلند مدت نیز رونق و رکود اقتصادی اثر مستقیمی بر انتشار آلاینده ها در این سه بخش دارد؛ به طوری که رونق اقتصادی (با ضریب1/17) و رکود اقتصادی (با ضریب 58/.) بر انتشار اثر می گذارد. از این رو اثر تولید بر انتشار در بخش خانگی، تجاری و عمومی در بلندمدت نامتقارن است.
همچنین باید افزود: ضرایب برآوردی الگوی غیرخطی نشان می دهد که در کوتاه مدت رونق اقتصادی(با ضریب0/52) و رکود اقتصادی(با ضریب 0/25) اثر مستقیم بر انتشار دی اکسید کربن و در بلندمدت نیز مانند بازده کوتاه مدت، رونق اقتصادی (با ضریب 1/27) و رکود اقتصادی(با ضریب 0/61) اثر مستقیم و نامتقارن در انتشار آلایندگی در بخش صنعت دارند. همچنین برآورد الگو در بخش حمل و نقل هم نشان می دهد که رونق اقتصادی (با ضریب 0/37) اثر مستقیم بر آلاینده و رکود اقتصادی در دوره جاری (با ضریب 0/86) اثر مستقیم و با یک وقفه (با ضریب 0/67-) اثری معکوس بر انتشار آلاینده زیست محیطی دارد. در این رابطه آزمون والد هم باید اشاره داشت: تفاوت معنا داری در اندازه اثرگذاری رونق اقتصادی(0/37) و رکود اقتصادی (0/19) بر انتشار آلاینده وجود دارد.
بنابراین درکوتاه مدت رونق و رکود اقتصادی اثری برابر بر میزان انتشار آلایندگی در بخش حمل و نقل ندارد و این اثر نامتقارن است. در بلند مدت نیز مشابه با کوتاه مدت، اثر رونق اقتصادی (با ضریب 1/48) و رکورد اقتصادی (با ضریب 0/75) در انتشار آلاینده مستقیم هستند؛ به طوری که اندازه اثر رونق اقتصادی تقریبا دو برابر اندازه اثر رکود اقتصادی است. پس در بلندمدت نیز تولید بر انتشار دی اکسید کربن در بخش حمل و نقل نامتقارن است.
در پایان و به منظور کاهش تأثیر آلاینده ها بر محیط زیست، اصلاح قیمت حامل های انرژی توسط قانون گذاران اقتصادی و استفاده از فناوری های نو و پیشرفته با میزان آلایندگی کمتر در سیستم تولیدی کشور پیشنهاد می شود که البته فرهنگ سازی رسانه ای به منظور آگاهی بخشی به مردم برای استفاده از انرژی های پاک نیز نقش بسزایی خواهد داشت.
