همه‌گیری کووید-۱۹ که از اواخر پاییز گذشته در ووهان چین شروع شد، در شرایطی به گسترش خود در سراسر جهان ادامه می‌دهد که هنوز چشم‌انداز روشنی از آینده کوتاه‌مدت وجود ندارد؛ دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های داروسازی در سراسر جهان تلاش می‌کنند هرچه سریع‌تر به راه‌حل نهایی یعنی واکسن کووید-۱۹ دست پیدا کنند (دو صفحه بعد را ببینید) و بحران کنونی را به پایان برسانند اما احتمال بسیار زیادی وجود دارد که ساخت واکسن در بهترین شرایط تا یک سال دیگر (و حتی بیشتر) طول بکشد. سوال مهم این‌جاست که بدون در اختیار داشتن واکسن برای ایمن‌سازی همه مردم یا داروی کارآمد برای درمان بیماران مبتلا، باید چه‌کار کرد؟
سیاستمداران و دولتمردان در کشورهای مختلف تلاش کرده‌اند به راه‌حل مناسبی (البته ازنظر خودشان) برای به مهار این بیماری، به حداقل رساندن ضررهای اقتصادی ناشی از محدودیت‌های قرنطینه، تعطیلی مشاغل، کارخانه‌ها و دیگر مشکلات احتمالی برسند؛ بعضی از آن‌ها معتقدند که ابتلا به کروناویروس و مرگ بر اثر آن مانند احتمال مرگ بر اثر تصادف رانندگی یا برق‌گرفتگی است و نباید زندگی روزمره مردم و اقتصاد کشور را فدای مبارزه با این ویروس نامرئی کرد؛ بعضی دیگر هم بدون لحظه‌ای فکر کردن یا مشورت گرفتن از کارشناسان، هر حرفی را درست یا غلط، منتشر می‌کنند؛ مانند رئیس‌جمهور ایالات‌متحده که بعید است نظریات توطئه‌اش در مورد منشأ چینی این ویروس یا پیشنهاد باورنکردنی‌اش برای تزریق مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده به بدن (که جز آسیب‌های ماندگار شدید و مرگ، حاصلی به همراه ندارد)، طی روزهای گذشته به گوش‌تان نرسیده باشد. خیلی‌ها هم تلاش می‌کنند به جای یافتن راه‌حل اصلی یا تلاش برای مهار بحران، با تغییر دادن صورت‌مسئله، افکار عمومی را منحرف کنند؛ مثلا از ناکارآمدی علم در مقابله با این بحران سخت می‌گویند، درحالی‌که توجه ندارند آمار تلفات و موارد ابتلا در مقایسه با همه‌گیری‌های قبلی (که دستور‌های بهداشتی، کورکورانه و بدون داشتن دانش فعلی صادر می‌شد) به‌شدت کاهش یافته است. دویست‌وخرده‌ای هزار کشته کووید-۱۹ از جمعیت ۷٫۵ میلیارد نفری امروز، کجا و ۵۰ میلیون کشته‌ی آنفلوانزای ۱۹۱۸ از جمعیت ۱٫۸ میلیارد نفری آن روزگار، کجا؟
در تازه‌های این شماره تلاش کرده‌ایم برخی از تازه‌ترین خبرها و اطلاعات منتشرشده در مورد این بیماری را برای شما خلاصه‌شده و دسته‌بندی‌شده ارائه دهیم.
منشأ ویروس کرونا چیست؟
دو کروناویروس مرگبار قبلی یعنی عامل سارس (سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴) در جنوب‌شرقی آسیا و مرس (که از سال ۲۰۱۲ در عربستان پدیدار شد)، در آغاز از خفاش‌ها به حیوانی واسطه (به‌ترتیب، گربه زباد و شتر) منتقل شد و درنهایت به انسان سرایت پیدا کرد. در مورد بیماری کووید-۱۹، پژوهشگران مستقل بسیاری در سراسر جهان که تحقیقات دانشمندان چینی را به‌دقت بررسی کرده‌اند یا خودشان به بررسی ویروس SARS-CoV-2 (عامل کووید-۱۹) پرداخته‌اند، اعلام کرده‌اند که هیچ نشانه‌ای از آن‌که این ویروس حاصل دستکاری ژنتیکی انسان باشد، نیافته‌اند. بااین‌حال، وجود «انستیتو ویروس‌شناسی ووهان» (WIV) در محل شیوع همه‌گیری (ووهان چین) کافی بود تا طرفداران نظریات توطئه، از همان ابتدا انگشت اتهام را به‌سوی این مرکز نشانه بروند و تقابل سیاسی بعضی کشورها با چین، این موضوع را گسترش داد. معروف‌ترین آن‌ها، اظهارنظر «دانلد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکاست که این ویروس را «ویروس چینی» خواند.
در طول تاریخ و در همه کشورهای مدعی (آمریکا، انگلیس، روسیه و ...)، موارد متعددی از نشت ویروس‌های مرگبار از آزمایشگاه‌های ویروس‌شناسی ایمن سطح سه و چهار گزارش شده که مرگ بعضی پرسنل آزمایشگاه را هم به همراه داشته است اما با توجه به آن‌که انستیتو ویروس‌شناسی ووهان به بالاترین سطح ایمنی آزمایشگاه‌های زیستی ارتقا پیدا کرده، احتمال نشت تصادفی این ویروس دور از ذهن به نظر می‌رسد. از سوی دیگر، پژوهشگران طی مقایسه توالی ژنوم SARS-CoV-2 با دیگر کروناویروس‌های یافت‌شده در خفاش‌ها توانسته‌اند نزدیک‌ترین خویشاوند طبیعی عامل کووید-۱۹ را بیابند که فقط چهار درصد با این ویروس مرگبار اختلاف دارد. محاسبات نشان می‌دهد که نیای مشترک ویروس SARS-CoV-2 و نزدیک‌ترین پسرعمویش، بین ۲۰ تا ۵۰ سال پیش پدیدار شد. پروتئین اسپایک (همان عوارض تاج‌مانند) روی سطح ویروس عامل کووید-۱۹ از دامنه اتصال گیرنده خاصی (RBD) بهره می‌برد که برای اتصال به مولکول‌های روی سطح بعضی سلول‌های انسانی سازگار شده و همین ویژگی، سرنخ مناسبی برای یافتن واسطه انتقال بین خفاش و انسان را فراهم می‌کند. شهر ووهان علاوه بر مرکز ویروس‌شناسی، به بازار بزرگ فروش حیوانات وحشی‌اش معروف است؛ جایی که حیوانات مختلف، مرده و زنده در شرایط کاملا غیربهداشتی کنار یکدیگر به فروش می‌رسند و در فاصله نزدیکی از ایستگاه قطار هانکو، یکی از ایستگاه‌های پرتردد شبکه حمل‌ونقل ریلی سریع چین واقع شده است. این بازار، شرایط ایده‌آلی برای انتقال ویروس بین حیوانات مختلف و درنتیجه شکل‌گیری جهش‌های ژنتیکی مختلف دارد. البته پژوهشگران، در حال بررسی دقیق همه موارد ابتلا به ذات‌الریه در چین طی یک سال گذشته هستند؛ زیرا این احتمال می‌رود که ویروس نه از طریق بال یا روی چهاردست‌وپا، بلکه روی دو پا به بازار ووهان آمده باشد!
آیا آمار اعلام‌شده در مورد تلفات انسانی کووید-۱۹ درست است؟
آمار دقیق از میزان مبتلایان و تلفات، تحلیل بهتری از رفتار، میزان سرایت و مرگبار بودن این ویروس در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد اما اگر شما هم پیگیر اخبار مرتبط با بیماری کووید-۱۹ باشید، متوجه شده‌اید که خیلی‌ها نسبت به آمار مبتلایان و تلفات این بیماری، چه در کشور خود و چه در دیگر کشورها بخصوص در چین شک دارند. آیا نمی‌توان میزان تلفات را به‌دقت تعیین کرد؟
کشورهای معدودی در سراسر جهان توانسته‌اند نمونه‌گیری تشخیص کووید-۱۹ را در مقیاس وسیع برای شهروندان خود فراهم کنند و به این‌ترتیب، آمار دقیق‌تری از میزان مبتلایان و تلفات بر اثر این بیماری ارائه دهند. در بیشتر کشورها، آمار مرگ‌ومیر بر اثر این بیماری را افراد به‌شدت بیماری تشکیل می‌دهند که ابتلای آن‌ها به کووید-۱۹ تایید شده و در بیمارستان بستری شده‌اند. بااین‌حال، بسیاری از افرادی که در این بازه‌ی زمانی جان خود را از دست داده‌اند، بخصوص در منزل خود یا خانه‌ی سالمندان، تست کووید-۱۹ انجام نداده‌اند و بنابراین جزو آمار تلفات کرونا قرار نمی‌گیرند.
در بعضی کشورها، پژوهشگران به مقایسه آمار مرگ‌ومیر چهار ماه اخیر با بازه زمانی مشابه در سال‌های قبل روی آورده‌اند تا با محاسبه افزایش مرگ‌ومیر نسبت به روند معمول، به تخمین بهتری از تلفات انسانی بیماری کووید-۱۹ دست یابند. برای مثال، ۲۴ کشور اروپایی اطلاعات زادوولد و مرگ‌ومیر شهروندانشان را به سیستم نظارتی EuroMOMO اعلام می‌کنند. معمولا در این زمان از سال (اوایل بهار)، هر هفته حدود ۵۰ هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند اما امسال این آمار به ۹۰ هزار نفر در هفته افزایش یافته است. اگر این آمار را با آمارهای رسمی کشورها مقایسه کنیم، می‌بینیم که برای مثال، در ایتالیا ۵۲ هزار نفر (احتمالا) بر اثر کووید-۱۹ فوت شده‌اند که این میزان بیش از دو برابر آمار رسمی است؛ یا در انگلیس، ۴۵ هزار مرگ بیشتر از معمول ثبت شده که بیش از دو برابر آمار رسمی ۱۷ هزار کشته بر اثر ابتلا به کووید-۱۹ است. تحقیقات در انگلیس نشان داده که دوسوم موارد مرگ بیشتر از معمول، حاصل ابتلا به کووید-۱۹ است و یک‌سوم باقی‌مانده، افراد بیماری بوده‌اند که به‌خاطر محدودیت‌ها، ترس از ابتلا به کووید-۱۹ و البته شلوغی بیمارستان‌ها، نخواسته‌اند یا نتوانسته‌اند خدمات درمانی مناسب دریافت کنند و مثلا بر اثر سکته قلبی درگذشته‌اند. آمار اورژانس انگلستان مبنی بر کاهش ۵۰ درصدی مراجعات در هفته‌های اخیر، شاهدی بر این توضیح است.
استراتژی کدام کشور علیه کووید-۱۹ بهتر عمل کرده است؟
کشورهای جهان، راهکارهای مختلفی را برای مهار کووید-۱۹ در پیش گرفته‌اند و به نتایج متفاوتی دست یافته‌اند. قرنطینه زودهنگام در چین و اجرای سختگیرانه آن باعث شد آمار مبتلایان به ۸۴ هزار نفر و میزان مرگ‌ومیر به ۴۶۴۳ نفر محدود شود؛ البته هستند افرادی که می‌گویند چین، آمار مبتلایان و تلفات این بیماری را دستکاری کرده و باتوجه به وضعیت دیگر کشورها، تلفات چین بسیار بیشتر از آمار اعلامی است. بااین‌حال، نمی‌توان منکر این موضوع شد که پس از ۷۳ روز قرنطینه‌کامل، ووهان در حال بازگشت به زندگی عادی است و بیمارستان‌های این منطقه، چند روزی است که همه‌بیماران کرونایی را مرخص کرده و بیمار تازه‌ای را گزارش نکرده‌اند.
دراین‌بین، شاید هنگ‌کنگ بهترین عملکرد را ارائه داده است. این منطقه که ۷٫۵ میلیون شهروند دارد، تاکنون فقط چهار مورد مرگ‌ومیر بر اثر کووید-۱۹ را گزارش کرده و کارشناسانی که رهیافت هنگ‌کنگ را برای مهار بیماری بررسی کرده‌اند، می‌گویند که ترکیب مناسبی از شناسایی سریع، قرنطینه و فاصله‌بندی اجتماعی مانند استفاده از ماسک و تعطیلی مدارس، به مهار بحران و قطع زنجیره‌انتقال ویروس انجامیده است؛ به‌طوری‌که از اواخر دی‌ماه گذشته، نرخ متوسط شیوع بیماری (R، تعداد افراد تازه‌ای که هر فرد مبتلا به ویروس، آلوده می‌کند) به کمتر از یک رسید.
بااین‌حال، این سوال مطرح است که هر یک از این تمهیدات، چقدر در کاهش نرخ شیوع بیماری موثر بوده و در کشورهایی با شرایط مختلف، ترکیب چه راهکارهایی به بهترین نتیجه می‌رسد؟ پاسخ این پرسش‌ها به دولت‌های مختلف امکان می‌دهد تا استراتژی‌های مناسبی برای بازگشت شهروندان به زندگی عادی وضع کنند.
خوشبختانه برخلاف اوایل زمستان که بیشتر اقدامات براساس مدل‌سازی‌های مبتنی بر فرضیات انجام می‌شد، اطلاعات فراوانی طی چند ماه اخیر گردآوری شده و پژوهشگران امیدوارند که با تحلیل آن‌ها بتوانند به‌دقت تعیین کنند که استفاده از ماسک یا تعطیلی مراکز تجاری تاچه‌اندازه بر مهار شیوع بیماری مؤثر است. سازمان جهانی بهداشت (WHO) پلت‌فرمی را برای تحلیل این داده‌ها تهیه دیده و تیمی با مشارکت پژوهشگران دانشکده بهداشت و پزشکی حاره‌ای لندن (LSHTM)، دانشگاه آکسفورد (انگلیس)، هاب علوم پیچیده وین (اتریش) و چند مرکز پژوهشی دیگر به تحلیل این داده‌ها مشغولند.
این بانک اطلاعاتی با استانداردسازی داده‌های گردآوری‌شده از کشورهای مختلف، کشورها را دسته‌بندی می‌کند. کشورهایی مانند آلمان و اتریش در دسته کشورهایی قرار گرفته‌اند که راهبردهای تهاجمی و مهار زودهنگام را در پیش گرفتند و کشورهایی مانند ایتالیا، فرانسه و اسپانیا که کمی دیرتر به قرنطینه روی آوردند، در گروه دیگری دسته‌بندی می‌شوند. سوئد، انگلستان و هلند هم جزو کشورهایی دسته‌بندی می‌شوند که نسبتا کند واکنش نشان داده‌اند؛ این کشورها ابتدا استراتژی «ایمنی جمعی» را در پیش گرفتند، یعنی روی مشارکت داوطلبانه مردم حساب باز کردند، هرچند که هلند و انگلیس مجبور شدند بعدتر، اقدامات سختگیرانه‌تری وضع کنند. البته عامل این تغییر سیاست، چه در انگلیس و چه در ایالات‌متحده، انتشار نتایج شبیه‌سازی‌هایی بود که نشان می‌داد تلفات انسانی این بیماری در صورت عدم اتخاذ تدابیر لازم، صدهاهزار کشته در انگلیس و میلیون‌ها کشته در ایالات‌متحده خواهد بود.
در مرحله بعد، پژوهشگران معیاری به نام «شاخص سختگیری» (Stringency index) تعریف کردند که شدت کلی پاسخ هر کشور را به شیوع کرونا می‌سنجد و مقایسه آن را با شاخص دیگر کشورها امکان‌پذیر می‌کند. این شاخص، هفت اقدام کنترلی مانند تعطیلی مدارس و وضع محدودیت در رفت‌وآمد مردم را شامل می‌شود.
شاخص سختگیری
کم
زیاد
کل آمار مرگ‌ومیر تاییدشده (مقیاس لگاریتمی
۱
۱۰
۱۰۰
۱۰۰۰
۱۰۰۰۰
چین
شاخص در استان «هوبه» بالا ولی در سطح ملی پایین‌تر بود.
آلمان
تعطیلی مدارس با تصمیم مسئولان محلی از اوایل بهمن‌ماه آغاز شد.
فرانسه
قرنطینه از ۲۷ اسفندماه
انگلستان
قرنطینه از چهارم فروردین‌ماه
هنگ‌کنگ
ردیابی سنگین موارد ابتلا
ایتالیا
قرنطینه سراسری از ۲۱ اسفندماه
کره جنوبی
فاصله‌گذاری اجتماعی، بعضی مشاغل هم تعطیل شدند.
سوئد
بدون قرنطینه، رستوران‌ها و کافه‌ها باز هستند.
ایالات‌متحده
سیاست‌های متغیر؛ بیشتر ایالت‌ها دستور خانه‌نشینی صادر کرده‌اند.
۰
۵۰
۱۰۰
روزهای سپری‌شده از نخستین مرگ تاییدشده
بهترین کار در شرایط کنونی چیست؟
پژوهشگران و کارشناسان بهداشت جمعی می‌گویند تا زمانی‌که داروی موثر یا واکسن بیماری کووید-۱۹ معرفی نشده، باید محدودیت‌ها را رعایت کرد تا زنجیره شیوع ویروس را در کمترین میزان ممکن حفظ کرد. توجه داشته باشید که تاکنون، سهم بسیار اندکی از مردم به این ویروس مبتلا شده‌اند و اگر زنجیره شیوع ویروس دوباره جان بگیرد، با همه‌گیری بسیار گسترده‌تر و تلفات به‌مراتب بیشتری روبه‌رو خواهیم بود.
در شرایط ایده‌آل، باید کیت‌های تشخیصی کافی برای تشخیص ابتلا یا عدم ابتلای همه شهروندان به ویروس SARS-CoV-2 در دسترس باشد تا بتوان افراد بیمار و ناقل (دارای ویروس اما بدون داشتن علائم بیماری) را شناسایی کرد و آن‌ها را از افراد سالم، جدا کرد تا ویروس از بدن آن‌ها خارج شود. برای انجام چنین کاری، روزانه باید چند ده میلیون تست تشخیص در سراسر جهان انجام شود که چنین هدفی از دسترس فناوری فعلی خارج است.
راه دیگر، رهگیری افراد در معرض تماس با بیماران است؛ یعنی افراد بیمار شناسایی شوند و کارشناسان شبیه به کارآگاهان، همه افرادی را که طی ساعت‌های گذشته به فاصله نزدیکی از بیمار قرار داشته یا به شکلی با او تماس داشته‌اند، شناسایی کنند و زیر نظر بگیرند. با توجه به فناوری‌های دیجیتالی امروز، چنین اقدام فراگیری عملی به نظر می‌رسد اما نگرانی‌هایی در مورد حریم خصوصی افراد مطرح شده است.
تا زمانی که راهکار جایگزینی معرفی نشده؛ سعی کنید جز در موارد ضروری از خانه خارج نشوید، فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت کنید، خارج از خانه از دستکش استفاده کنید، دست‌ها را مرتب با آب‌وصابون بشویید و البته همان‌طور که دکتر نوروزی در یادداشت مهم خود ذکر کرده، بیهوده از ماسک استفاده نکنید.
