آخرین کرگدن نر سفید شمالی، سال گذشته تلف شد و با از دست رفتن این حیوان، امیدها هم برای ادامه حیات کرگدن‌های سفید شمالی تحلیل رفت. اما تازه‌ترین خبرها حاکی است که یک گروه از دامپزشکان و متخصصان موفق شده‌اند با استفاده از لقاح مصنوعی خارجی روزنه‌ای از امیدواری را برای بقای نسل کرگدن‌های سفید شمالی ایجاد کنند. آیا کرگدن‌های سفید شمالی و سایر گونه‌های در خطر انقراض می‌توانند به چنین دستاوردی امیدوار باشند؟
آنچه بر کرگدن‌های سفید شمالی گذشت...
در کل دنیا پنج گونه کرگدن شناسایی شده است. کرگدن سفید شمالی، یک زیرگونه از گونه مشهور موسوم به کرگدن‌های سفید جنوبی (Southern White Rhinos, Rhinoceros simus) است که زمانی در علفزارهای نواحی شرقی و مرکزی آفریقا پراکنش گسترده‌ای داشته است. این کرگدن‌ها نسبت به خویشاوندان نزدیک خود گوش‌هایی پرموتر و البته جثه‌هایی به نسبت کوچک‌تر دارند.
در سال ۲۰۱۰ میلادی، محققی به نام کولین گرووز (Colin Groves) ادعا کرد که کرگدن‌های سفید شمالی به دلیل تفاوت‌های ژنتیکی و مورفولوژیکی‌شان باید به عنوان یک گونه مجزا شناخته شوند اما مقاله وی از چندین جنبه مورد انتقاد قرار گرفت و پیشنهادات وی هم به صورت جهانی رد شد. با وجود این اختلاف‌نظرها، یک واقعیت در مورد کرگدن‌های سفید شمالی وجود دارد که همگان بر سر آن اتفاق نظر دارند؛ وضعیت کرگدن‌های سفید شمالی به هیچ‌وجه مساعد نیست و با انقراض ابدی تنها یک یا حداکثر دو گام فاصله دارند.
آخرین جمعیت مورد تأیید از این زیرگونه در پارک ملی گارامبا (Garamba National Park) و نواحی‌اي در شمال شرقی کشور کنگو مشاهده شده که البته این جمعیت به احتمال زیاد در حال حاضر منقرض شده است. از سال ۲۰۰۶ میلادی تاکنون گزارشی به استثنای مشاهده چهار کرگدن سفید شمالی که احتمالا آخرین بازمانده‌های این جمعیت بوده‌اند، ثبت نشده به رغم اینکه در سال ۲۰۰۷ یک برنامه پایش زمینی سیستماتیک برای یافتن کرگدن‌های سفید شمالی یا حتی نشانه‌هایی از آن‌ها ترتیب داده شد و این برنامه تا سال ۲۰۰۸ هم ادامه پیدا کرد اما همچنان نتیجه‌ای حاصل نشد. پس از آن محققان باز هم تعدادی برنامه گشت هوایی و مطالعات میدانی را انجام دادند اما باز هم هیچ نشانی از کرگدن‌های زنده سفید شمالی یافت نشد و تنها دستاورد این تحقیقات یافتن یک لاشه بی‌جان بود که نگرانی‌ها را دوچندان کرد.
البته گزارش‌هایی هست که می‌گوید هنوز تعدادی اندک از این زیرگونه در مناطق پرت و دورافتاده جنوب سودان زیست می‌کنند اما تأیید یا رد این گزارش‌ها نیازمند مستنداتی قوی‌تر از حرف است.
چند سال پیش تنها چهار فرد از این زیرگونه را که به صورت بالقوه احتمال باروری آن‌ها وجود داشت، به باغ وحش ۷۲ هکتاری دوور کرالووه جمهوری چک (Dvur Kralove Zoo, Czech Republic) منتقل کردند اما چند سال بعد دوباره آن‌ها را به یک قرنطینه خصوصی در کشور کنیا بردند به این امید که شاید بودن آن‌ها در یک محیط طبیعی و استفاده از رژیم غذایی طبیعی و در عین حال نزدیکی‌شان با کرگدن‌های سفید جنوبی بتواند آن‌ها را به بقا و زادآوری مجدد تشویق کند. اما واقعیت این بود که تعداد اندک جمعیت بنیانگذار و جدای از آن پیدا نکردن هیچ کرگدن زنده‌ای از این زیرگونه در طبیعت کار را دشوارتر از آنچه که تصور می‌شد، کرده بود.
با وجود همه این‌ها خیلی بعید به نظر می‌رسید که بتوان بقای همین چهار فرد را هم در طولانی‌مدت تضمین کرد مگر آن‌که معجزه‌ای رخ می‌داد و می‌توانستند دست‌کم تعدادی هر چند معدود از این زیرگونه را در طبیعت به صورت وحشی پیدا کنند. اما از آنجا که وقوع چنین معجزه‌ای هم بعید بود، تصمیم بر آن گرفتند که تا جای ممکن ژن‌های کرگدن‌های سفید شمالی را حفاظت کنند تا شاید در آینده دانش بشر به حدی برسد که بتواند با استفاده از این ژن‌ها دست‌کم تعدادی را به طبیعت بازگرداند و این موضوعی است که در حال حاضر صرفا یک آرزوی بزرگ و دست‌نیافتنی جلوه می‌کند.
مرگ آخرین کرگدن نر سفید شمالی
آخرین کرگدن نر سفید شمالی، سودان نام داشت که سال گذشته (ماه مارس سال ۲۰۱۸) تلف شد. سودان بخش اعظم زندگی خود را در باغ وحش دوور کرالووه گذراند. این کرگدن را سال ۱۹۷۵ میلادی از طبیعت گرفتند و بسیاری مدعی هستند که این کار باعث نجات وی شد. در سال ۱۹۶۰ میلادی، کماکان حدود ۲ هزار کرگدن سفید شمالی در آفریقا حضور داشتند اما این جمعیت به سرعت رو به افول گذاشت و بخش اعظم این اتفاق هم به دلیل تخریب زیستگاه و شکار غیرقانونی کرگدن‌ها بود. سودان را در سال ۲۰۰۹ میلادی، به یک محدوده قرنطینه در کشور کنیا منتقل کردند، جایی که این کرگدن در نهایت در ۴۵ سالگی در آنجا تلف شد.
اما دختر و نوه این کرگدن هنوز زنده هستند و دانشمندان امید دارند که بتوانند با کمک این دو تغییری در آینده محتوم کرگدن‌های سفید شمالی ایجاد کنند. تازه‌ترین خبرها حاکی از آن است که تیمی از دانشمندان بین‌المللی موفق شده‌اند با استفاده از لقاح خارجی زمان انقراض این زیرگونه را به تأخیر بیندازند.
حفاظت در آزمایشگاه
روز یکشنبه مورخ ۲۵ ماه آگوست سال ۲۰۱۹، دانشمندان در کشور ایتالیا توانستند از ۱۰ اووسیت این دو کرگدن ماده سفید شمالی که یک هفته پیش‌تر استخراج کرده بودند، ۷ اووسیت را در آزمایشگاه بارور کنند. این اتفاق حاصل تلاش‌هایی است که آن‌ها قبل از مرگ آخرین کرگدن نر شمالی انجام دادند و توانستند دست‌کم یک ذخیره ژنتیکی مؤثر از آخرین بازمانده نر را برای روز مبادا حفظ کنند.
دکتر سزاره گالی (Cesare Galli) مدیر ارشد آزمایشگاه آوانته‌آ (Avantea Laboratory) در این زمینه می‌گوید: «دستاورد این اتفاق بیش از چیزی است که انتظار آن را داشتیم اما واقعیت این است که این تنها یک قدم بیشتر از تلاش‌های حفاظتی است که از سال‌ها پیش آغاز شده است.»
تیم آزمایشگاهی ایتالیایی در این کار با گروهی از محققان، دامپزشکان و حافظان طبیعت همکاری داشته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از موسسه لایب‌نیتس از کشور آلمان در بخش باغ وحش و تحقیقات حیات وحش (Leibniz Institute for Zoo and Wildlife Research)، باغ وحش دوور کرالووه جمهوری چک (Dvur Kralove Zoo, Czech Republic) و موسسه غیرانتفاعی پجتا در کشور کنگو (OI Pejeta Conservancy).
جان استجسکال (Jan Stejskal) مدیر پروژه‌های بین‌المللی باغ وحش دوور کرالووه چک می‌گوید: «ما موفق شدیم کاری را انجام دهیم که پیش از این هیچ‌کس دیگر موفق به انجام آن نشده است اما هنوز به قطعیت نمی‌دانیم که آیا رویان را در آینده خواهیم داشت یا نه اما به هر صورت این را به یقین می‌دانیم که این مرحله به نوبه خود یک موفقیت بزرگ بوده. ما ثابت کردیم که هنوز شانسی برای داشتن اعقاب کرگدن‌های سفید شمالی وجود دارد.»
با این همه انتقادات زیادی هم به این مسئله وارد است، به عنوان مثال منتقدان این ادعا را مطرح می‌کنند که آیا بزرگنمایی این کار نمی‌تواند توجهات را از انقراض سایر گونه‌ها منحرف کند؟ منتقدان بر این باور هستند که در انقراض‌هایی مشابه مورد اخیر، اغلب نقش انسان به عنوان یک عامل جدی تهدیدکننده پررنگ است و نباید آن را نادیده گرفت حال آن‌که چنین خبرهایی می‌تواند توجهات را از واقعیت اصلی منحرف کند.
کرگدن‌ها به واسطه تخریب زیستگاه و شکار بی‌رویه و غیرقانونی سال‌هاست که در معرض خطر هستند اما آیا آن‌طور که منتقدان می‌گویند نباید تلاشی برای معکوس کردن این روند اشتباه انجام داد؟ دانشمندان می‌گویند که در مورد کرگدن سفید شمالی اگر قرار است اقدامی صورت بگیرد، این اقدام باید سریع و عاجل باشد و این در حالی است که عدم قطعیت‌ها همچنان بر سر جای خود باقی است.
دشواری‌های پیش رو
دانشمندان در سال ۲۰۱۴ میلادی به این جمع‌بندی رسیدند که لقاح مصنوعی بعید است که بتواند به عنوان یک گزینه برای کرگدن‌های سفید شمالی جواب دهد چرا که این کرگدن‌ها ظاهراً به لحاظ فیزیکی دیگر توانایی حمل رویان را ندارند. این در حالی بود که امیدها برای یک پروسه طبیعی هم سال گذشته با مرگ تنها کرگدن سفید شمالی نر برای همیشه از دست رفت.
یک مشکل اساسی در مورد کرگدن‌های سفید شمالی از ابتدا این بوده که به‌رغم اینکه چهار کرگدن را به کنیا بردند اما اندازه جمعیت مؤثر بنیانگذار آن‌ها تنها ۱.۷۱ فرد بوده چرا که این چهار فرد کرگدن با یکدیگر وابستگی فامیلی داشته‌اند. بنابراین اندازه جمعیت بنیانگذار در مورد کرگدن‌های سفید شمالی چهار و اندازه جمعیت مؤثر بنیانگذار ۱.۷ فرد تخمین زده شده است. همین مسئله باعث شده که تلاش‌ها از ابتدا با مشکل مواجه شود.
دکتر استفان نگولو (Stephan Ngulu) دامپزشک مسئول موسسه غیرانتفاعی پجتا (OI Pejeta Conservancy) درباره مرگ سودان و اتفاقات بعد از آن می‌گوید: «وقتی که سودان مرد برای همه ما زمان ناراحت‌کننده‌ای بود اما می‌دانستیم که تنها امیدمان به کرگدن‌های ماده است چرا که نه‌تنها از سودان بلکه از چند کرگدن نر دیگر هم ذخیره ژنتیکی را در اختیار داشتیم. برای ادامه کار روی کرگدن‌های ماده می‌بایست بررسی با استفاده از اولتراسوند انجام می‌دادیم بنابراین لازم بود که این دو کرگدن ماده را چندین بار بیهوش کنیم. پروسه بیهوشی در چنین زمان‌هایی خالی از ریسک نیست بنابراین همه دانشمندان و کسانی که در این کار سهیم بودند، از همان ابتدا می‌دانستند که باید بیش از اندازه محتاط باشند.»
دکتر فرنک گوریتز (Frank Goritz) دامپزشک ارشد موسسه لایب‌نیتس از کشور آلمان که مسئولیت بیهوشی این دو کرگدن را در زمان عمل برعهده داشته، می‌گوید: «برای انجام این کار از ذخیره‌های ژنتیکی دو کرگدن نر سفید شمالی استفاده شد و کرگدن‌های ماده هم از بیهوشی خوب خارج شدند بنابراین ما یک روز بزرگ را تجربه کردیم و اگر بتوانیم در آینده زاده‌ای هم داشته باشیم، به ایده‌آل خود دست یافته‌ایم اما این مسئله مستلزم این است که به درستی رفتار کرگدن‌های ماده را بشناسیم ضمن اینکه برای این کار باید از کرگدن‌های ماده‌ای جز این دو فرد باقیمانده (Surrogate pregnancy) استفاده کنیم. این احتمال هست که کرگدن سفید جنوبی گزینه مناسبی باشد، ضمن اینکه باغ وحش سنت‌دیه‌گو هم در این زمینه موفق بوده و با استفاده از لقاح مصنوعی توانسته‌اند یک نوزاد کرگدن سفید جنوبی را به دنیا بیاورند، در نتیجه ما هم بیشتر روی همین گزینه فکر می‌کنیم. اما مسئله این‌جاست که هر چقدر تکنیک‌ها برای انجام این کار کامل‌تر شود، احتمال موفقیت هم بیشتر خواهد شد و آن زمان است که شاید بتوانیم حتی از خود کرگدن‌های سفید شمالی هم برای حمل رویان استفاده کنیم. اما با همه این اما و اگرها معتقدم که این پروژه تا همین‌جا هم قدم بسیار بزرگی برداشته است.»
