سرزمین پهناور ایران دارای تنوع زیستی منحصر به فردی است. اما امروزه به دلیل توسعه شتاب زده و مدیریت نامناسب در برخی بخش‌ها بسیاری از این منابع زیستی در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. با تخریب طبیعت نسل آینده نمی‌تواند از بسیاری از این منابع طبیعی بهره‌مند شود. بنابراین، برای داشتن توسعه پایدار باید از منابع زیستی و ذخایر ژنتیکی ایران به عنوان یک سرمایه ملی حفاظت شود. «لاکپشت فراتی» (Euphrates Softshell Turtle) در رودخانه‌ها و تالاب‌های استان خوزستان یکی از ذخایر ژنتیکی ارزشمند ایران است که بسیاری از زیستگاه‌های آن در منطقه به دلیل فعالیت‌های انسانی تخریب شده و بقاء این جانور به دلایل مختلفی به خطر افتاده است. بنابراین، برای آگاهی از وضعیت «لاکپشت فراتی» در ایران و آشنایی با برخی عوامل انسانی تهدید کننده حیات این لاک‌پشت‌ها، با دکتر «هانیه غفاری» عضو هئیت علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان و مدیرعامل موسسه خزنده شناسان پارس، به گفت و گو نشستیم.
● پراکنش «لاکپشت فراتی» در کدام کشورها است؟
پراکنش «لاکپشت فراتی» در جهان محدود به رودخانه‌های دجله و فرات و انشعابات آن‌ها در کشورهای سوریه، ترکیه، عراق و ایران(در استان خوزستان) است.
● در کدام یک از تالاب های استان خوزستان «لاکپشت فراتی» وجود دارد؟
با توجه به شرایط زیستگاهی و پوشش گیاهی، تالاب های «هورالعظیم» و «شادگان» از زیستگاه‌های بسیار مناسب «لاکپشت فراتی» در استان خوزستان است. البته، هر دو تالاب در اثر فعالیت‌های نفتی تهدید می‌شوند. میادین نفتی «آزادگان شمالی»، «آزادگان جنوبی» و «یاران» در تالاب هورالعظیم قرار دارند. همچنین، «لاکپشت فراتی» علاوه بر تالاب‌های هورالعظیم و شادگان در «تالاب بامدژ» نیز مشاهده شده است.
● برآورد جمعیت «لاکپشت فراتی» در ایران چه تعداد است؟
تا کنون هیچ اقدامی برای برآورد جمعیت لاکپشت فراتی در کل گستره پراکنش آن انجام نشده است. بنابراین، هیچ برآورد جمعیتی نیز از این گونه در ایران وجود ندارد. حتی در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت(IUCN)، برآورد جمعیتی برای این لاکپشت در گذشته و حال وجود ندارد. این مسئله بزرگترین معضل برای حفاظت از جمعیت لاکپشت فراتی است؛ در حقیقت، زمانی که برآورد جمعیتی از یک گونه نداریم، برای درک کم یا زیاد شدن تعداد آن در زیستگاهش معیاری نداریم. لاکپشت فراتی در «فهرست سرخ اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت» به عنوان «گونه جانوری در معرض خطر انقراض» (Endangered Species) طبقه‌بندی شده است. براساس آخرین ارزیابی گروه تخصصی لاکپشت های آب شیرین اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت، جمعیت لاکپشت فراتی در پانزده سال گذشته 50 درصد کاهش داشته است. از آنجایی که اطلاعاتی درباره برآورد جمعیت لاکپشت فراتی در گذشته و حال وجود ندارد، تخمین درصد کاهش جمعیت این گونه جانوری دشوار است. اما این تخمین جمعیت برای لاکپشت فراتی براساس اثرات منفی سدسازی و خشک کردن تالاب‌ها، وقوع جنگ‌ها و تعارضات سیاسی منطقه، انجام شده است. جنگ‌ها و تعارضات سیاسی در منطقه موجب تکه تکه شدن، تخریب و از بین رفتن زیستگاه‌های لاکپشت فراتی شده است. براساس موارد ذکر شده، این تخمین(کاهش 50 درصد گونه در طول سه نسل) واقع گرایانه به نظر می‌رسد، اما هنوز نیاز شدیدی به برآورد جمعیت این گونه وجود دارد. بطورکلی، برای اینکه بتوان مشخص کرد دقیقاً چقدر جمعیت این لاکپشت کم شده، باید اطلاعات پایه ای از قبل وجود داشته باشد که با پایش آن جمعیت در آینده بتوان کم یا زیاد شدن این جمعیت را ارزیابی کرد.
● آیا «لاکپشت فراتی» در زیستگاهش دشمن طبیعی دارد؟
در این مورد گزارش مکتوبی وجود ندارد و تا جایی که من اطلاع دارم، «لاکپشت فراتی» در زیستگاه اصلی‌اش دشمن طبیعی ندارد. اما می‌توان گفت که بزرگترین دشمن طبیعی این گونه جانوری، انسان است.
● کدام عوامل انسانی به بقاء «لاکپشت فراتی» در ایران آسیب می‌زند؟
مهم‌ترین عاملی که بقاء این گونه جانوری را در ایران تهدید می‌کند، مسئله تخریب زیستگاه است. در بحث تخریب زیستگاه می‌توان به سدسازی و ورود مستقیم فاضلاب به رودخانه‌های خوزستان اشاره کرد.
یکی از مشکلات محیط زیستی که استان خوزستان با آن مواجه است، کمبود سیستم‌های تصفیه فاضلاب و ورود پساب و فاضلاب تصفیه نشده به رودخانه‌هایی نظیر کارون است. به یاد دارم که برخی از ماهیگیران خوزستان در خاطرات خود می‌گفتند که 20 سال پیش در اهواز تعداد زیاد «لاکپشت فراتی» مشاهده می‌کردند. اما هم اکنون بخاطر مسئله فاضلاب و سایر آلودگی‌های آب در شهر اهواز، می‌توان گفت که جمعیت «لاکپشت فراتی» نسبت به 20 سال پیش بسیار کاهش پیدا کرده است. فاضلاب در زیستگاه «لاکپشت فراتی» معضل بزرگی است و متأسفانه تا کنون مطالعه‌ای انجام نشده که میزان تاثیرات منفی آلودگی‌ها را بر بقاء «لاکپشت فراتی» بررسی کند. در بحث فاضلاب، پساب های خانگی، صنعتی و کشاورزی در استان خوزستان، بقاء «لاکپشت فراتی» را به خطر انداخته است. بطور مثال، شرکت‌های توسعه نیشکر و صنایع جانبی در استان خوزستان فاضلاب و زهاب خود را به رودخانه های دز و کارون وارد می‌کنند. فاضلاب صنعتی کارخانه کاغذ پارس نیز به رودخانه دز ریخته می‌شود. همچنین، در اطراف رودخانه‌های کرخه و دز در شمال استان خوزستان، زمین‌های کشاورزی زیادی وجود دارد که زهاب‌های کشاورزی آن ها مستقیم وارد این رودخانه‌ها می‌شود. استان خوزستان صیفی جات کل کشور را تامین می‌کند و زمین‌های کشاورزی این استان در چند فصل سال محصول تولید می‌کنند. بنابراین، کشاورزان در استان خوزستان برای تولید محصول بیشتر از سموم کشاورزی استفاده می‌کنند که قطعاً این سموم وارد آب رودخانه‌ها شده و بقای «لاکپشت فراتی» را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
در استان خوزستان، متأسفانه ماهی‌گیری با استفاده از جریان برق انجام می‌شود و می‌توان گفت که پس از تخریب زیستگاه، این شیوه ماهی‌گیری در آسیب به بقای «لاکپشت فراتی» در الویت دوم قرار دارد. همچنین، تعارض ماهی‌گیرها با «لاکپشت فراتی» را می‌توان به عنوان عامل دیگری در آسیب به بقای این گونه جانوری در ایران معرفی کرد. البته، آسیبی که به جمعیت «لاکپشت فراتی» به دلیل تعارض میان ماهی‌گیرها و «لاکپشت فراتی» وارد می‌شود، قابل مقایسه با اثرات مربوط به تخریب زیستگاه نمی‌باشد. با این وجود، باید به این نکته توجه شود که اگر «لاکپشت فراتی» در تور ماهی‌گیر به دام بیفتد، ماهیگیران آن را می‌کشند و متأسفانه این شیوه برخورد ماهیگیران با «لاکپشت فراتی» در سرتاسر استان خوزستان متداول است. همچنین، ورود «لاکپشت لاک نرم چینی» به ایران به عنوان یک خطر بالقوه برای بقای این گونه بومی(لاکپشت فراتی) به حساب می‌آید که اگر به صورت جدی با آن برخورد نشود، قطعاً در آینده تبدیل به یک معضل برای حیات این گونه بومی در معرض خطر انقراض می‌شود.
● «لاکپشت لاک نرم چینی» چطور وارد ایران شد؟
«لاکپشت لاک نرم چینی» (Chinese Softshell Turtle) در گذشته به عنوان حیوان خانگی(Pet) و به‌صورت غیرقانونی وارد ایران شد. شرکت‌هایی که وارد کننده ماهیان زینتی هستند، نخستین بار، «لاکپشت لاک نرم چینی» و «لاکپشت گوش قرمز» (Red-eared Slider Turtle) را غیرقانونی به ایران وارد کرده‌اند. با وجود اینکه این شرکت‌ها فقط برای ورود ماهیان زینتی مجوز داشته‌اند، اما این لاکپشت ها را نیز همراه با ماهیان زینتی وارد ایران کردند. هم اکنون، حضور «لاکپشت گوش قرمز» در زیستگاه های طبیعی کشور مانند «دریاچه شورمست» به یک معضل برای محیط زیست ایران تبدیل شده است و با توجه به اینکه «لاکپشت گوش قرمز» در لیست صد گونه مهاجم دنیا در اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد، در صورت گزارش زادآوری آن در آب‌های داخلی ایران، منجر به یک فاجعه زیست محیطی برای کشور خواهد شد. «لاکپشت لاک نرم چینی» هم که در آکواریوم توسط مردم نگهداری می‌شده، از چند سال قبل در اسارت رشد کرده و بزرگ شده است. بنابراین، صاحبان این لاک‌پشت‌ها که شرایط نگهداری آن‌ها را در آکواریوم نداشتند، آن‌ها را در طبیعت رهاسازی کردند. در ارتباط با حفاظت از «لاکپشت فراتی»، داشتن اطلاعات کم و نادرست به مراتب خطرناک‌تر از بی‌اطلاع بودن است. مردمی که نگران حفظ گونه‌های بومی در ایران هستند، «لاکپشت لاک نرم چینی» را با این تصور که «لاکپشت فراتی» است، در طبیعت رها می‌کنند.
● آیا تاکنون ورود «لاکپشت لاک نرم چینی» به ایران برای محیط زیست ایران مشکلساز شده است؟
این مسئله زمانی تراژدی می‌شود که «لاکپشت لاک نرم چینی» در استان خوزستان رها سازی شود. در حقیقت، مردم با این اشتباه، یک گونه رقیب را وارد زیستگاه یک گونه بومی می‌کنند. براساس قانون طرد رقابتی(Competitive exclusion principle) در بوم شناسی، دو گونه (Species) با نیازهای زیستگاهی یکسان نمی‌توانند در یک زیستگاه بقاء داشته باشند و در اغلب اوقات گونه بومی محکوم به حذف از زیستگاه طبیعی خود خواهد بود.
● چرا «لاکپشت لاک نرم چینی» در شمال ایران فراوان است؟
در شمال ایران، مردم لاکپشتهای لاک نرم چینی را در حوضچههای پرورش ماهی رهاسازی کردند. از آنجائیکه در این حوضچه‌ها غذای کافی برای این لاک‌پشت‌ها وجود داشته است، آن‌ها رشد کرده و جثه‌های بزرگی پیدا کردند.
● برای جلوگیری از ورود «لاکپشت لاک نرم چینی» به استان خوزستان تاکنون چه اقداماتی انجام دادید؟
من و همکارانم در «موسسه خزنده شناسان پارس» تنها کاری که توانستیم برای اطلاع رسانی درباره این موضوع انجام دهیم، تهیه یک پوستر برای شناسایی این دو گونه لاکپشت لاک نرم از یکدیگر بود. برای طراحی این پوستر، کلیدهای شناسایی این دو گونه را با دقت تهیه کردیم و «جرالد کوکلینگ» [استاد دانشگاه استرالیای غربی] نیز به کار ما در تهیه این پوستر نظارت داشت.
● کدام سدها در زیستگاه «لاکپشت فراتی» وجود دارند؟
در ترکیه می‌توان به «سد آتاتورک» اشاره کرد. در ایران، شش سد بزرگ در استان خوزستان وجود دارد که عبارتند از:
- سد دز و سد کرخه در شهرستان اندیمشک
- سد مسجد سلیمان و سد شهیدعباس پور در شهرستان مسجد سلیمان
- سد مارون در شهرستان بهبهان
- سد کارون 3 در شهرستان ایذه
علاوه بر این سدهای بزرگ، 41 سد کوچک در استان خوزستان وجود دارد که برای تولید نیروی برق از آب (Hydroelectricity)، کنترل سیلاب و آبیاری (Irrigation) استفاده می‌شوند.
● عواقب سدسازی برای «لاکپشت فراتی» در ایران چیست؟
سدسازی موجب تکه تکه شدن زیستگاه‌های آبی که زیستگاه «لاکپشت فراتی» است، می‌شود و در طولانی مدت باعث قطع جریان ژنی میان جمعیت‌های مختلف این گونه خواهد شد.
● آیا برخورد با پروانه قایق های موتوری در تلفات «لاکپشت فراتی» نقش دارد؟
برخورد با پروانه قایق‌های موتوری مربوط به تلفات لاکپشتهای دریایی و پستاندارن دریایی است. در این زمینه گزارش مستندی در مورد «لاکپشت فراتی» وجود ندارد. البته، قایق‌های موتوری در زیستگاه «لاکپشت فراتی» تردد دارند اما برای این گونه جانوری تهدید اصلی پس از تخریب زیستگاه و آلودگی ها، ماهیگیران هستند؛ ماهی‌گیری با تور، قلاب و روش‌های صید غیرقانونی و غیرمجاز مانند استفاده از دینامیت، سم و برق در رودخانه های استان خوزستان به «لاکپشت فراتی» آسیب می‌رساند و باعث ایجاد صدمات جبران ناپذیری به «لاکپشت فراتی» می‌شود. در گذشته، ماهیگیران طعمه را سمی می کردند و در آب می‌ریختند. بنابراین، جانوران آبزی این طعمه‌های سمی را می‌خوردند و می‌مردند.
● در کدام مناطق خوزستان صیادان از جریان برق برای صید ماهی استفاده می‌کنند؟
اکثر فعالیت‌های تحقیقاتی من در زمینه «لاکپشت فراتی» در شمال خوزستان و رودخانه‌های کرخه و دز بوده است. براساس این تحقیقات می‌توان گفت در رود کرخه صیادان بیشتر از جریان برق برای صیادی استفاده می‌کنند و تعارض محیط بان‌ها با صیادان در این رودخانه بیشتر است. در مقایسه با رود کرخه، رود دز از این نظر شرایط بهتری دارد؛ البته لازم به ذکر است که صیادان معیشتی از این روش برای صید ماهی استفاده نمی‌کنند. از آنجائیکه صیادن غیر مجاز که از برق برای ماهی‌گیری استفاده می‌کنند، در «شهرستان شوش» بیشتر هستند، برای حفاظت از «لاکپشت فراتی» فاز دوم طرح آموزش جوامع محلی را در این شهرستان اجرا کردیم. به این منظور، دانش آموزان مدارس بخشی از شوش را آموزش دادیم تا با کاهش تلفات منجر به بقای «لاکپشت فراتی» در این بخش از زیستگاه شود.
● برای حفاظت از «لاکپشت فراتی» در منطقه، چه اقداماتی انجام دادید؟
طرح حفاظت مشارکتی از لاکپشت فراتی که من با هدف کاهش تعارض میان صیادان و لاکپشت فراتی از سال 1389 در شمال خوزستان آغاز نموده‌ام، تأثیر مثبتی در حفظ این گونه جانوری ارزشمند داشته است. این طرح با همکاری موسسه خزنده شناسان پارس و با مساعدت اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان و اداره محیط زیست دزفول انجام شد. آموزش دانش آموزان روستاهای نزدیک به زیستگاه این گونه جانوری، برگزاری کارگاه‌های آموزشی متعدد برای ماهیگیران و محیط بانان منطقه تنها بخشی از فعالیت‌های این طرح بوده است و در نهایت منجر به موافقت برای تشکیل کارگروه تخصصی لاکپشت فراتی به عنوان اولین کارگروه تخصصی بک گونه خزنده در معرض خطر انقراض شد. همچنین، به عنوان عضو گروه تخصصی لاکپشتهای آب شیرین (Tortoise and Freshwater Turtle specialist Group) در کمیته بقای گونه‌ها در اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت(IUCN)، ارزیابی وضعیت حفاظتی لاکپشت فراتی از نظر جهانی در سال 2017 به عهده من و تیمی سه نفره‌ای متشکل از متخصصین کشورهای ترکیه و ایران بوده است.
● شما و همکارانتان در موسسه خزنده شناسان پارس تا کنون در کدام مناطق به مردم محلی درباره حفاظت از «لاکپشت فراتی» آموزش داده‌اید؟
یکی از اقداماتی که من و همکاران در موسسه خزنده شناسان پارس انجام دادیم، توجه به نقش جامعه محلی در حفاظت از «لاکپشت فراتی» بود. در «طرح حفاظت مشارکتی از لاکپشت فراتی» که از سال 1389 آغاز شد، گروه‌های هدف ما محیط بانان، ماهیگیران و دانش آموزان بودند و فعالیت‌های آموزشی مدارس را از سه روستای «شهید کریمی»، «شهید بهشتی» و «سید نور» در اطراف «منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش دز» در شهرستان دزفول شروع کردیم. همچنین، کارگاه‌های متعددی برای ماهیگیران بومی، محیط بانان و تشکل‌های زیست محیطی محلی برگزار شد. سپس، این فعالیت‌ها را به سه شهرستان «دزفول»، «شوش» و «اندیمشک» گسترش دادیم. در سال گذشته نیز کارگاه آموزشی حفاظت از «لاکپشت فراتی» را در «دشت آزادگان» برای صیادان بومی برگزار کردیم. با تشکیل «کارگروه حفاظت از لاکپشت فراتی»، امکان گسترش آموزش‌ها با راهنمایی کارشناسان موسسه و توسط سازمان‌های مردم نهاد(NGO) محلی استان فراهم خواهد شد تا با کمک آن ها این فعالیت‌های آموزشی حفاظتی را در کل شهرستان‌های استان خوزستان اجرا شود.
