ادبیات کودک در گذر قرن‌ها

داستان کودکان، ژانری برای همه سنین

وقتی که ما درمورد داستان‌های کودکان فکر می‌کنیم، معمولا آن را به‌عنوان سرگرمی در نظر می‌گیریم، نه به‌عنوان ابزاری برای آموزش اخلاقی. درحالی‌که ادبیات کودکان شامل کتاب‌هایی با محتواهای مختلف ادبی از جمله شعرها، داستان‌ها، نمایش‌نماتمه‌ها و ... است که همه آن‌ها در یک چیز مشترکند: ادبیات کودک اما هرکدام متعلق به یکی از حوزه‌های ادبی هستند. اگرچه ژانر هر اثر برای مخاطبان آن یک چیز تعریف‌شده است اما چه بسیارند، آثاری که به لحاظ ژانر در دسته‌بندی‌ها به‌عنوان اثری در حوزه ادبیات کودک شناخته می‌شوند اما هم کودکان و هم بزرگسالان از آن لذت می‌‎برند. مثل داستان‌هایی که هم مخاطب رده‌های سنی کودک و نوجوان و هم بزرگسالان به‌طور یکسان می‌توانند به‌عنوان مخاطب از آن‌ها استفاده کنند و رضایتمند شوند. بیایید مروری در تاریخ داستان کودکان داشته باشیم، برویم و ببینیم که چه مي‌توانیم از اهداف بسیار آن یاد بگیریم.

ابهام در منشأ تاریخی داستان کودکان

با توجه به شفاهی بودن تاريخچه داستان‌نویسی برای کودکان و در نتیجه عدم قطعیت آن، دشوار است که منشأ اولین داستان کودکان را ردیابی کنیم. از آن‌جا که در گذشته در بسیاری از فرهنگ‌ها کودکان را نه به‌عنوان کودک بلکه به‌عنوان افرادی در حال نزدیک‌شدن به بزرگسالی می‌دیدند، اهمیت این دوران آن‌طور که شایسته است، درک نمی‌شد. این فرهنگ‌ها سال‌های کودکی را به‌عنوان دورانی ویژه، ارزشمند و تاثیرگذار در آینده کودکان درک نمی‌کردند؛ زیرا از نظر آن‌ها كودكان فاقد قابلیت تجربه کردن بودند. تا اواسط قرن نوزدهم، داستان‌های کودکان عمدتا شامل اصول اخلاقی یا دیدگاه‌های واقع‌گرایانه در برابر جهان پیرامون بودند. در این‌جا به برخی از نکات برجسته داستان‌ها در گذشته نگاه می‌کنیم؛ به‌ویژه در دوران طلایی ژانر که در آن ادبیات کودکان به عرصه سرگرمی برای تمام سنین تبدیل شده بود.

رشد ادبیات کودک در جریان انقلاب صنعتی 

رنسانس مقطع تاریخی بسیار مهمی است که با بسیاری از پیشرفت‌های جدید همراه است. توسعه نخستین دستگاه چاپگر از دستاوردهای این مقطع به شمار می‌رود. دستگاه چاپ گوتنبرگی راه را برای انتشار سریع‌تر و متنوع‌تر آثار مکتوب ادبی و داستانی فراهم می‌کرد. ادبیاتن کودک نیز در این دوره تا حدی وجود داشت اما بیشتر در قالب کتاب‌های درسی و در مواردی کتاب‌هایی برای آموزش اخلاقی. از جمله آن کتاب‌ها می‌توان به «شهیدان فاکس» و «سیر و سلوک زائر» اشاره کرد.

همزمان با پيشرفت جامعه، اهميت كودكی نیز در فرهنگ‌های مختلف بيشترشد. اين می‌تواند به خاطر رشد طبقه متوسط و امکاناتی باشد که انقلاب صنعتی با خود به همراه آورد. در این دوره ادبیات کودک نیز کاملا شکوفا شد! نویسندگانی مانند «لوئیس کارول» با داستان «ماجراهای آليس در سرزمین عجایب»، «رابرت لویی استیونسن» با داستان «جزیره گنج»، «مارک تواین» با داستان «هاكل بری‌فین» خود را از عادات سختگیرانه تولیدات پیشین دور کردند و به نوبه خود به نوشتن داستان‌های تخیلی برای سرگرم کردن رو آوردند. ادبیات داستانی این دوره نقش جنسیتی متداول برای زنان را با خود حفظ کرد. نقشی که در آن دوره باور عمومی بود. به‌عنوان مثال در «زنان كوچك» نوشته «لوییزا مي‌الکات» با قصه زن قهرمانی روبه‌رويیم که شخصیت محوری داستان است. او دختری است رک، جسور، اهل اصول اخلاقی، تعهد و برای این‌که با محدودیت‌های زن بودن روبه‌رو نشود، خود را به صورت یک پسر درمی‌آورد. با این حال وقتی ازدواج می‌کند، پایبند اصول و تعهدات اخلاقی و زنی وفادار، متعهد و مبادی آداب زناشویی است.

جان نیوبری و کتاب «زیبای کوچولو»

قرن نوزدهم، عصر طلایی ژانر در نظر گرفته شده است اما چه چیزی به لحاظ اجتماعی رخ داد تا این امکان پدید بیاید. «جان نیوبری» که به دلیل جایزه محبوبی که به نام اوست، نامی آشناست، از سال ۱۷۴۰ کار انتشاراتی خود را به صورتی حرفه‌ای آغاز کرد و همزمان به مطالعه در زمینه ادبیات کودک رو آورد. نیوبری در کنار چاپ آثاری برای بزرگسالان، به‌شدت به چاپ آثاری برای کودکان علاقه‌مند شد. نخستین اثری که نیوبری برای کودکان چاپ کرد، کتابی بود در قطع جیبی که «زیبای کوچولو» نام داشت. این کتاب در سال 1744 منتشر شد و بعه موفقیت بسیار خوبی دست پیدا کرد و استقبال چشمگیری از آن شد. 

نکته جالب توجه در چاپ و عرضه این کتاب این بود که نیوبری شش پنس بر آن قیمت گذاشته بود اما امتیازی برای مکانی که بیش از یک نسخه می‌خریدند، قائل بود که براساس آن، هرکس دو نسخه از کتاب را می‌خرید، نیوبری به انتخاب خرید یک توپ قرمز یا سیاه و سفید یا بالشتکی به او هدیه می‌داد. او هدف خود را از انتشار این کتاب ایجاد سرگرمی و لذت برای کودکان و غنی‌سازی ذهن آن‌ها عنوان می‌کرد. او بعدا برای کودکان، کار خود را به‌طور کامل توسعه داد و تلاش كرد تا کتاب‌های بیشتری برای کودکان چاپ کند.

توسعه ادبیات کودک همزمان با توسعه نظریه‌های مربوط به کودکان 

یکی از شاخه‌های اولیه ادبیات کودکان، دسترسی به کتابچه شعر بود. مقرون به‌صرفه‌ترین حالت این بود که بزرگ‌ترها برای کودکان‌شان یک کتاب کوچک، شامل یک افسانه، شعر و اطلاعات عمومي بخرند. داستان کودک بعدها همه‌گیر شد و مورد استقبال قرار گرفت. 

اولین داستان‌های جک و لوبيای سحرآمیز در اواخر قرن هجدهم انتشار یافت. جالب توجه این است که وقتی ما به گذشته نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که محبوبیت و بالارفتن سطح تولید ادبیات کودکان به‌طور مستقیم با توسعه فلسفه‌ها یا نظریه‌های مربوط به کودکان و دوران کودکی به لحاظ زمانی تناسب دارد.

در زمان ظهور پیوریتانیسم که صرفا ظواهر و جنبه صوری انجیل را به جای توجه به عمق مد نظر داشت، فلسفه «جان لاک» مبنی بر این‌که کودک یک بخش سفید خالص در ذهن خود دارد، بسیار محبوب شد. بنابراین دیدن کودک در مراحل مختلف زندگی و پیشرفت از دوران کودکی بیش از پیش اهمیت یافت و مورد بررسي قرار گرفت. طبیعی است که از آن پس، پدران و مادران بیشتر به سلامتی ذهن و روح کودکان خود توجه نشان دادند و این روند روزافزون بود و امروز پدرومادرها بیشتر از هر وقت دیگری به این مسئله توجه دارند.

در زمانه اوج ادبیات کودک هستیم

امروزه ادبیات کودکان از هر زمان دیگری در طول تاریخ گسترده‌تر و متنوع‌تر شده است. تحولات فنااورانه و برخورداری از امکانات بيشتر و جدیدتر، باعث بالارفتن سطح سرگرمی‌ها شده است. در حال حاضر ادبیات کودکان شامل بسیاری از ژانرهاست. از داستان‌های تاریخی گرفته تا فانتزی و از فانتزی تا علمی تخیلی و ... امروز حتی کودکان نوپا این امکان را دارند که از کتاب‌های سه بعدی لذت ببرند. کودکان امروز پیش از نوجوانی می‌توانند خواننده آثاری هستند که به‌طور مشخص و اختصاصی برای آن‌ها نوشته شده است. نوجوانان امروز خود را در رمان‌های گرافیکی غوطه‌ور می‌کنند و ادبیات نیز در انتخاب موضوع خود به امکانات گسترده‌ای دسترسی دارد. وضعیتی که شاید در گذشته برای کودکان و بزرگسالان چندان قابل تصور هم نبود.