آتشفشان پرخطر جهان
هر آتشفشان درواقع کوهي است که قله آن مبدل به دهانه‌ای برای یک استخر پر از مواد مذاب در بستر آن شده است. این حجم بالای مواد مذاب هنگامی‌که فشار دما و حرارت زیر بستر کوه افزایش یابد، همانند دیگی که شعله‌ای زیر آن روشن شده، به بیرون فوران می‌کند.
در فوران آتشفشانی گازها و سنگ‌ها همراه با مواد دیگر موجود در خاک، به‌صوررت گدازه‌هایی سوزان، از مسیر باز رو به دهانه کوه رانده و از آن‌جا به‌هر سوی در زمین جاری و در هوا پرتاب می‌شوند. این جریان گدازه متشکل از خاکستر داغ، قطعات سنگ و گل داغ بي‌شک با بهمن یا سیل عظیمی سرازیر می‌شود که اغلب مخاطره‌ها و تخریب‌های گسترده‌ای درپی دارد.
با توجه به گستردگی جریان گدازه‌ها، معمولا مناطق پیرامون یک آتشفشان تا شعاع 20مایل، به‌عنوان مناطق پرخطر به‌شمار می‌آیند. خاکستر ناشی از فوران یک آتشفشان تازه که از سایش سنگ و صخره‌ها ایجاد می‌شود، اغلب به‌شدت اسیدی، انباشته از مواد درخشان مثل شیشه و ریز و لغزان مثل شن و ریگ و بسیار بدبو و متعفن است. بنابراین روشن است که تنفس در چنین هوایی در نزدیکی قله‌های آتشفشانی برای افراد سالمند، کودکان و افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی بسیار خطرناک و زیان‌آور است.
رعدوبرق آتشفشانی که معمولا در این نواحی رخ می‌دهد، از درون ابری از خاکستر و در جریان فوران گدازه‌ها از درون آن آشکار می‌شود که ناشی از اصطکاک و برخورد جریان تند مواد گدازه‌ای با سطح سنگی قله است. در زمان فوران گدازه‌ها در یک حساب ساده، معمولا 200بار این رعدوبرق‌ها تکرار می‌شود. اما این همه مخاطره‌هاي احتمالی در فوران آتشفشانی نیست. فوران و فعالیت‌های آتشفشانی به‌تنهایی می‌توانند عامل بروز بسیاری حوادث طبیعی دیگر همانند سونامی، زمین لرزه جابه‌جاشدن صخره‌ها و سنگ‌ها و سرازیرشدن سیلاب‌های مهیب شوند.
فوران‌های آتشفشانی معمولا با سروصدای شدید ناشی از اشباع گدازه‌ها، انفجار و کوبیدن و شکستن مواد همراه است که تا صدها مایل دورتر شنیده می‌شود و خود به‌تنهایی سبب آسیب‌های دیگری همانند شکستن اشیای شیشه‌ای و آسیب گوش می‌شود. با این حال گاهی هم ممکن است به‌گونه‌ای کاملا بی‌سروصدا و غافلگیرکننده رخ دهد.
بزرگ‌ترین فوران آتشفشانی در تاریخ جهان که از بزرگ‌ترین فاجعه‌های طبیعی جهان بوده مربوط به قله «تامبورا» است که به‌عنوان بزرگ‌ترین فوران آتشفشانی در تاریخ بشر ثبت شده است. این اتفاق در سال 1815 در کشور اندونزی رخ داد که نزدیک به 100هزار کشته برجای گذاشت. این تعداد افراد براثر گرسنگی پس از آتشفشان جان خود را از دست دادند.
پس از آن، قله آتشفشانی دیگری به‌نام كاراکاتوا در اندونزی با مرگ حدود 37هزار نفر براثر سونامی، بیشترین تلفات انسانی را درپی داشته است. آتشفشان پلی در مارتینیک با نزدیک به 30هزار تلفات انسانی ناشی از سرازیر شدن خاکسترها در ردیف سوم و رویز در کلمبیا با مرگ 2500نفر در فهرست مرگبارترین آتشفشان‌های جهان جای دارند.
اما مشهورترین حادثه آتشفشانی که جهان به‌خود دیده است، مربوط به 79پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ زمانی‌که فوران آتشفشانی چند روز پیاپی از کوه وزو سرازیر شد و خاکستر آن تمام شهر پمپی را در خاکستر فرو برد.
قله آتشفشانی وزو در جنوب ایتالیا که پیش از آن نیز دوبار دچار فوران شده، هنوز هم یکی از خطرناک‌ترین آتشفشان‌های دنیاست. این قله بیش از 30بار تاکنون فوران داشته كه تاكنون انسان از آن آگاه است.
جهان دربرابر فوران آتشفشان‌ها آمادگی ندارد
به گزارش «نیچر»، گروهی از دانشمندان برجسته در رشته آتشفشان‌شناسی اوایل سال جاری ـ 2018 ـ هشدار دادند که بروز یک فوران بزرگ آتشفشانی می‌تواند تجارت جهانی، سیستم‌های ارتباطی و مالی جهان را دچار اختلال جدی کند. این درحالی است که به گفته این دانشمندان جهان برای چنین فورانی آماده نیست و باید برای آمادگی در برابر آن تلاش کند.
هشت‌سال پیش، فوران آتشفشانی از شدت سه در مقیاس VEI در کشور ایسلند، کل قاره اروپا را تحت‌تاثیر قرار داد و با لغو پروازهای این قاره، حدود پنج‌میلیارد دلار خسارت به‌بار آورد.
این گزارش با اشاره به سونامی اقیانوس هند در سال 2004 و زلزله توهوکود ژاپن در 2011، سناریویی از بدترین احتمالات از نظر بلاهای طبیعی تهیه کرده و یادآور شده که بشر از انفجار تامورا در اندونزی به سال 1815 که منجر به مرگ نزدیک به صدهزار انسان و دگرگونی در الگوی تغییر فصل شد، تاکنون با هیچ فاجعه آتشفشانی جدی مواجه نشده است.
کریس نیوهال متخصص آتشفشان‌شناسی از مرکز باغ و طبیعت سانتو دومینگوی فلیپین یادآور شده که شاخص انفجار آتشفشانی VEI در حادثه تامورا که آثار جهانی گسترده‌ای داشت، 7هفت بوده است؛ درحالی‌که این رقم درمقیاس فوران‌ها از مرز هفت گذشته و به هشت نزدیک می‌شود.
به گفته وی هرچند که این فوران ممکن است درچند ده سال آینده یا هزار سال دیگر رخ دهد، اما سوال اساسی این است که آیا دولت‌ها و محققان می‌توانند برای علاج واقعه پیش از وقوع و پیش از آن‌که این وضعیت به مرحله اضطرای برسد، برنامه‌ریزی کنند، یا خیر!
ابزارهای سنجش و پیش‌بینی فعالیت‌های آتشفشانی: تجربه ژاپن
کشور ژاپن کشوری زلزله‌خیز است و آتشفشان فعال فوجی نیز این کشور را سال‌هاست که به تدبیر و ساخت ابزارهایی برای هشدار و پیش‌بینی رخدادهای طبیعی واداشته است. البته این کشور در سال 2014 در پی فوران کوه اونتاکه این کشور در این زمینه شکست بزرگی را تجربه کرد و این فوران به مرگ بیش از 12نفر و مفقود شدن ده‌ها نفر دیگر انجامید. این اتفاق در یکی از پیشرفته‌ترین کشورها رخ داد که 110آتشفشان فعال دارد و 47تای آن‌ها به‌دلیل نشانه‌هایی نگران‌کننده در سال‌های اخیر به‌ویژه از نزدیک تحت نظارت مستمر داشته است. نشانه‌هایی چون فعالیت‌های زمین‌شناختی، تغییر شکل زمین یا انتشار مقدار بالایی دود از این جمله‌اند.
کوه فوجی و اونتاکه ازجمله این 47آتشفشان بوده‌اند. کوه اونتاکه سه‌بار از 1979 تا 2007 فوران کرد اما نتیجه هربار فوران فقط سبب آزادسازی مقادیر بالایی آب بود که هیچ یک نشانه‌ای از آزادسازی ماگما و گدازه‌های آتشفشانی نداشت. از نخستین فوران این کوه دولت ژاپن تجهیزاتی برای سنجش فعالیت این آتشفشان‌ها در اونتاکه نصب کرد که شامل 12دستگاه سایزومتر Seismometer بود. این تجهیزات که قادر به تشخیص امواج زمین شناختی مرتبط با فعالیت‌های آتشفشانی است، در شعاع 12کیلومتری این آتشفشان قرار داشت. همچنین پنج ایستگاه موقعیت‌یابی جهانی و یک دستگاه «تی آلت متر» (Tiltmeter) نیز وجود داشت که همگی قادر به اندازه‌گیری میزان و نحوه تغییر شکل سطح زمین، مرتبط با افزایش ماگما بودند. همچنین دستگاه‌هایی برای اندازه‌گیری میزان انتشار گاز نصب شد که می‌تواند میزان افزایش سولفور دی‌اکسید گوگرد (یکی از نشانه‌های احتمالی برای فوران‌های قریب‌الوقوع به‌شمار می‌رود) را نشان دهد. در برخی آتشفشان‌ها نیز دستگاه‌هایی برای اندازه‌گیری ضریب هدایت یا انتشار الکتریکی زیرزمینی (افزایش این عامل می‌تواند نشانه‌ای از افزایش آب در ماگما باشد) نصب شد.
اما این دستگاه‌ها چه پیش و چه بعد از فوران هیچ علایم یا اطلاعاتی از روند تغییرات نشان ندادند که بتواند فوران را پیش‌بینی کند. به گزارش «آژانس هواشناسی ژاپن» فقط 11دقیقه قبل از فوران، حسگرها لرزش آتشفشانی را تشخیص دادند. نوعی فعالیت زمین لرزه‌ای که ویژگی‌های آن با زمین لرزه معمولی فرق دارد و اغلب همراه با فوران آتشفشان‌هاست.
چرا دولت ژاپن هشدار نداد و مردم را از محل تخلیه نکرد؟
فزایش فعالیت و لرزش‌های زمین در آن زمان شبیه به علایمی بود که قبلا هم در اونتاکه مشاهده شده بود اما به‌هیچ انفجاری منجر نشد. درواقع هر آتشفشان فعال ویژگی‌های لرزه‌نگاری خاص خود را دارد. آتشفشان اونتاکه نیز برخلاف برخی دیگر از آتشفشان‌ها همانند یوشو در هکایدو، دارای هیچ سیکل تکرارشونده‌ای در فعالیت‌های خود نیستند؛ بنابراین به‌آسانی نمی‌توان فوران آن را پیش‌بینی کرد. آتشفشان فوجی به‌عنوان مثال در روز ممکن است بیش از 100بار دچار لرزه شود. اگر دولت ژاپن بخواهد براساس شواهدی عمل كند که در فوران مرگبار اونتاکه رخ داد، باید تردد و حضور مردم در بیش از 10درصد از کل آتشفشان‌ها ممنوع شود.
آیا راهکاری برای پیش‌بینی و پیشگیری حوادث درآینده وجود دارد؟
پس از وقوع فاجعه آتشفشان اونتاکه در سال 2014 بحث و گفت‌وگوهاي بسياري در ژاپن دراین زمینه درگرفت که به تغییراتی در سیستم نظارت و پیش‌بینی ژاپن منجر شد. این تغییرات شامل نصب ابزارهای اندازه‌گیری گاز و دیگری تلاش برای ساخت و نصب سیستم‌های هشدار به‌‌موقع، شبیه به سیستم هشدار در زمان وقوع زلزله برای مردم است. اما درنهایت تلاش‌ها برای پیش‌بینی زودهنگام در فوران‌های آتشفشانی هنوز به نتیجه مشخص و مطلوبی نرسیده است که کاهش تلفات انسانی و مالی را تضمین کند.
