نگاهی به عوامل تهدیدکننده حیات لاک‌پشت فراتی در استان خوزستان

ببنابراین، برای داشتن توسعه پایدار باید از منابع زیستی و ذخایر ژنتیکی ایران به‌عنوان یک سرمایه ملی حفاظت شود. «لاک‌پشت فراتی» (Euphrates Softshell Turtle) در رودخانه‌ها و تالاب‌های استان خوزستان یکی از ذخایر ژنتیکی ارزشمند ایران است که بسیاری از زیستگاه‌های آن در منطقه به دلیل فعالیت‌های انسانی تخریب شده و بقاي این جانور به دلیل‌هاي مختلفی به خطر افتاده است. بنابراین، برای آگاهی از وضعیت «لاک‌پشت فراتی» در ایران و آشنایی با برخی عوامل انسانی تهدیدکننده حیات این لاک‌پشت‌ها، با دکتر «هانیه غفاری» عضو هیأت علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان و مدیرعامل موسسه خزنده‌شناسان پارس، به گفت‌وگو نشستیم.

 ● پراکنش «لاک‌پشت فراتی» در کدام کشورهاست؟

 پراکنش «لاک‌پشت فراتی» در جهان محدود به رودخانه‌های دجله و فرات و انشعاب‌هاي آن‌ها در کشورهای سوریه، ترکیه، عراق و ایران (در استان خوزستان) است.

● در کدام یک از تالاب‌های استان خوزستان «لاک‌پشت فراتی» وجود دارد؟

 با توجه به شرایط زیستگاهی و پوشش گیاهی، تالاب‌های «هورالعظیم» و «شادگان» از زیستگاه‌های بسیار مناسب «لاک‌پشت فراتی» در استان خوزستان است. البته، هر دو تالاب در اثر فعالیت‌های نفتی تهدید می‌شوند. میادین نفتی «آزادگان شمالی»، «آزادگان جنوبی» و «یاران» در تالاب هورالعظیم قرار دارند. همچنین، «لاک‌پشت فراتی» علاوه بر تالاب‌های هورالعظیم و شادگان در «تالاب بامدژ» نیز مشاهده شده است.

● برآورد جمعیت «لاک‌پشت فراتی» در ایران چه تعداد است؟ 

  تاکنون هیچ اقدامی برای برآورد جمعیت لاک‌پشت فراتی در کل گستره پراکنش آن انجام نشده است. بنابراین، هیچ برآورد جمعیتی نیز از این گونه در ایران وجود ندارد. حتی در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN)، برآورد جمعیتی برای این لاک‌پشت در گذشته و حال وجود ندارد. این مسئله بزرگ‌ترین معضل برای حفاظت از جمعیت لاک‌پشت فراتی است؛ درحقیقت، زمانی‌که برآورد جمعیتی از یک گونه نداریم، برای درک کم یا زیادشدن تعداد آن در زیستگاهش معیاری نداریم. لاک‌پشت فراتی در «فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت» به‌عنوان «گونه جانوری در معرض خطر انقراض» (Endangered Species) طبقه‌بندی شده است. براساس آخرین ارزیابی گروه تخصصی لاک‌پشت‌های آب شیرین اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، جمعیت لاک‌پشت فراتی در پانزده سال گذشته 50درصد کاهش داشته است. از آن‌جایی که اطلاعاتی درباره برآورد جمعیت لاک‌پشت فراتی در گذشته و حال وجود ندارد، تخمین درصد کاهش جمعیت این گونه جانوری دشوار است. اما این تخمین جمعیت برای لاک‌پشت فراتی براساس اثرهاي منفی سدسازی و خشک کردن تالاب‌ها، وقوع جنگ‌ها و تعارض‌هاي سیاسی منطقه، انجام شده است. جنگ‌ها و تعارض‌هاي سیاسی در منطقه موجب تکه‌تکه شدن، تخریب و از بین رفتن زیستگاه‌های لاک‌پشت فراتی شده است. براساس موارد ذکر شده، این تخمین (کاهش 50درصد گونه در طول سه نسل) واقع‌گرایانه به نظر می‌رسد، اما هنوز نیاز شدیدی به برآورد جمعیت این گونه وجود دارد. به‌طورکلی، برای این‌که بتوان مشخص کرد دقیقا چقدر جمعیت این لاک‌پشت کم شده، باید اطلاعات پایه‌ای از قبل وجود داشته باشد که با پایش آن جمعیت در آینده بتوان کم یا زیاد شدن این جمعیت را ارزیابی کرد.

● آیا «لاک‌پشت فراتی» در زیستگاهش دشمن طبیعی دارد؟

 در این مورد گزارش مکتوبی وجود ندارد و تا جایی‌که من اطلاع دارم «لاک‌پشت فراتی» در زیستگاه اصلی‌اش دشمن طبیعی ندارد. اما می‌توان گفت که بزرگ‌ترین دشمن طبیعی این گونه جانوری، انسان است.

● کدام عوامل انسانی به بقاي «لاک‌پشت فراتی» در ایران آسیب می‌زند؟

 مهم‌ترین عاملی که بقاي این گونه جانوری را در ایران تهدید می‌کند، مسئله تخریب زیستگاه است. در بحث تخریب زیستگاه می‌توان به سدسازی و ورود مستقیم فاضلاب به رودخانه‌های خوزستان اشاره کرد.

یکی از مشکلات محیط زیستی که استان خوزستان با آن مواجه است، کمبود سیستم‌های تصفیه فاضلاب و ورود پساب و فاضلاب تصفیه نشده به رودخانه‌هایی نظیر کارون است. به یاد دارم که برخی از ماهي‌گيران خوزستان در خاطرات خود می‌گفتند که 20 سال پیش در اهواز تعداد زیاد «لاک‌پشت فراتی» مشاهده می‌کردند. اما هم اکنون به‌خاطر مسئله فاضلاب و سایر آلودگی‌های آب در شهر اهواز، می‌توان گفت که جمعیت «لاک‌پشت فراتی» نسبت به 20 سال پیش بسیار کاهش پیدا کرده است. فاضلاب در زیستگاه «لاک‌پشت فراتی» معضل بزرگی است و متاسفانه تاکنون مطالعه‌ای انجام نشده که میزان تاثیرات منفی آلودگی‌ها را بر بقاي «لاک‌پشت فراتی» بررسی کند. در بحث فاضلاب، پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی در استان خوزستان، بقاي «لاک‌پشت فراتی» را به خطر انداخته است. به‌طور مثال، شرکت‌های توسعه نیشکر و صنایع جانبی در استان خوزستان فاضلاب و زهاب خود را به رودخانه‌های دز و کارون وارد می‌کنند. فاضلاب صنعتی کارخانه کاغذ پارس نیز به رودخانه دز ریخته می‌شود. همچنین، در اطراف رودخانه‌های کرخه و دز در شمال استان خوزستان، زمین‌های کشاورزی زیادی وجود دارد که زهاب‌های کشاورزی آن‌ها مستقیم وارد این رودخانه‌ها می‌شود. استان خوزستان صیفی‌جات کل کشور را تامین می‌کند و زمین‌های کشاورزی این استان در چند فصل سال محصول تولید می‌کنند. بنابراین، کشاورزان در استان خوزستان برای تولید محصول بیشتر از سموم کشاورزی استفاده می‌کنند که قطعا این سموم وارد آب رودخانه‌ها شده  و بقای «لاک‌پشت فراتی» را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. 

 در استان خوزستان، متاسفانه ماهي‌گيری با استفاده از جریان برق انجام می‌شود و می‌توان گفت که پس از تخریب زیستگاه، این شیوه ماهي‌گيری در آسیب به بقای «لاک‌پشت فراتی» در اولویت دوم قرار دارد. همچنین، تعارض ماهي‌گيرها با «لاک‌پشت فراتی» را می‌توان به‌عنوان عامل دیگری در آسیب به بقای این گونه جانوری در ایران معرفی کرد. البته، آسیبی که به جمعیت «لاک‌پشت فراتی» به دلیل تعارض میان ماهي‌گيرها و «لاک‌پشت فراتی» وارد می‌شود، قابل مقایسه با اثرهاي مربوط به تخریب زیستگاه نيست. با این وجود، باید به این نکته توجه شود که اگر «لاک‌پشت فراتی» در تور ماهي‌گير به دام بیفتد، ماهي‌گيران آن را می‌کشند و متاسفانه این شیوه برخورد ماهي‌گيران با «لاک‌پشت فراتی» در سرتاسر استان خوزستان متداول است. همچنین، ورود «لاک‌پشت لاک‌ نرم چینی» به ایران به‌عنوان یک خطر بالقوه برای بقای این گونه بومی (لاک‌پشت فراتی) به حساب می‌آید که اگر به صورت جدی با آن برخورد نشود، قطعا در آینده تبدیل به یک معضل برای حیات این گونه بومی در معرض خطر انقراض می‌شود. 

● «لاک‌پشت لاک نرم چینی» چطور وارد ایران شد؟

 «لاک‌پشت لاک نرم چینی» (Chinese Softshell Turtle) در گذشته به‌عنوان حیوان خانگی (Pet) و به‌صورت غیرقانونی وارد ایران شد. شرکت‌هایی که واردکننده ماهیان زینتی هستند، نخستین بار «لاک‌پشت لاک نرم چینی» و «لاک‌پشت گوش قرمز» (Red-eared Slider Turtle) را غیرقانونی به ایران وارد کرده‌اند. با وجود این‌که این شرکت‌ها فقط برای ورود ماهیان زینتی مجوز داشته‌اند، اما این لاک‌پشت‌ها را نیز همراه با ماهیان زینتی وارد ایران کردند. هم اکنون، حضور «لاک‌پشت گوش قرمز» در زیستگاه‌های طبیعی کشور مانند «دریاچه شورمست» به یک معضل برای محیط زیست ایران تبدیل شده است و با توجه به این‌که «لاک‌پشت گوش قرمز» در فهرست صد گونه مهاجم دنیا در اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)  قرار دارد، در صورت گزارش زادآوری آن در آب‌های داخلی ایران، منجر به یک فاجعه زیست محیطی برای کشور خواهد شد. «لاک‌پشت لاک نرم چینی» هم که در آکواریوم مردم  نگهداری می‌كنند، از چند سال قبل در اسارت رشد کرده و بزرگ شده است. بنابراین، صاحبان این لاک‌پشت‌ها که شرایط نگهداری آن‌ها را در آکواریوم نداشتند، آن‌ها را در طبیعت رهاسازی کردند. در ارتباط با حفاظت از «لاک‌پشت فراتی»، داشتن اطلاعات کم و نادرست به مراتب خطرناک‌تر از بی‌اطلاع بودن است. مردمی که نگران حفظ گونه‌های بومی در ایران هستند، «لاک‌پشت لاک نرم چینی» را با این تصور که «لاک‌پشت فراتی» است، در طبیعت رها می‌کنند.

● آیا تاکنون ورود «لاک‌پشت لاک نرم چینی» به ایران برای محیط زیست ایران مشکل‌ساز شده است؟

این مسئله زمانی تراژدی می‌شود که «لاک‌پشت لاک نرم چینی» در استان خوزستان رهاسازی شود. درحقیقت، مردم با این اشتباه، یک گونه رقیب را وارد زیستگاه یک گونه بومی می‌کنند. براساس قانون طرد رقابتی (Competitive exclusion principle) در بوم‌شناسی، دو گونه (Species) با نیازهای زیستگاهی یکسان نمی‌توانند در یک زیستگاه بقا داشته باشند و در اغلب اوقات گونه بومی محکوم به حذف از زیستگاه طبیعی خود خواهد بود.

● چرا «لاک‌پشت لاک نرم چینی» در شمال ایران فراوان است؟

 در شمال ایران، مردم لاک‌پشت‌های لاک نرم چینی را در حوضچه‌های پرورش ماهی رهاسازی کردند. از آن‌جايی‌که در این حوضچه‌ها غذای کافی برای این لاک‌پشت‌ها وجود داشته است، آن‌ها رشد کرده و جثه‌های بزرگی پیدا کردند.

● برای جلوگیری از ورود «لاک‌پشت لاک نرم چینی» به استان خوزستان تاکنون چه اقداماتی انجام دادید؟

 من و همکارانم در «موسسه خزنده شناسان پارس» تنها کاری که توانستیم برای اطلاع‌رسانی درباره این موضوع انجام دهیم، تهیه یک پوستر برای شناسایی این دو گونه لاک‌پشت لاک نرم از یکدیگر بود. برای طراحی این پوستر، کلیدهای شناسایی این دو گونه را با دقت تهیه کردیم و «جرالد کوکلینگ» [استاد دانشگاه استرالیای غربی] نیز به کار ما در تهیه این پوستر نظارت داشت.

● کدام سدها در زیستگاه «لاک‌پشت فراتی» وجود دارند؟

در ترکیه می‌توان به «سد آتاتورک» اشاره کرد. در ایران، شش سد بزرگ در استان خوزستان وجود دارد که عبارت‌اند از:

-     سد دز  و سد کرخه در شهرستان اندیمشک

-     سد مسجد سلیمان و سد شهیدعباس‌پور در شهرستان مسجد سلیمان

-     سد مارون در شهرستان بهبهان

-     سد کارون 3  در شهرستان ایذه

علاوه بر این سدهای بزرگ، 41 سد کوچک در استان خوزستان وجود دارد که برای تولید نیروی برق از آب (Hydroelectricity)، کنترل سیلاب و آبیاری (Irrigation) استفاده می‌شوند. 

● عواقب سدسازی برای «لاک‌پشت فراتی» در ایران چیست؟

 سدسازی موجب تکه‌تکه شدن زیستگاه‌های آبی مي‌شود  که زیستگاه «لاک‌پشت فراتی» است و در طولانی مدت باعث قطع جریان ژنی میان جمعیت‌های مختلف این گونه خواهد شد.

● آیا برخورد با پروانه قایق های موتوری در تلفات «لاک‌پشت فراتی» نقش دارد؟

برخورد با پروانه قایق‌های موتوری مربوط به تلفات لاک‌پشت‌های دریایی و پستاندارن دریایی است. در این زمینه گزارش مستندی در مورد «لاک‌پشت فراتی» وجود ندارد. البته، قایق‌های موتوری در زیستگاه «لاک‌پشت فراتی» تردد دارند؛ اما برای این گونه جانوری تهدید اصلی پس از تخریب زیستگاه و آلودگی ها، ماهي‌گيران هستند؛ ماهي‌گيری با تور، قلاب و روش‌های صید غیرقانونی و غیرمجاز مانند استفاده از دینامیت، سم و برق در رودخانه‌های استان خوزستان به «لاک‌پشت فراتی» آسیب می‌رساند و باعث ایجاد صدمات جبران‌ناپذیری به «لاک‌پشت فراتی» می‌شود. در گذشته، ماهي‌گيران طعمه را سمی می‌کردند و در آب می‌ریختند. بنابراین، جانوران آبزی این طعمه‌های سمی را می‌خوردند و می‌مردند.

● در کدام مناطق خوزستان صیادان از جریان برق برای صید ماهی استفاده می‌کنند؟

اکثر فعالیت‌های تحقیقاتی من در زمینه «لاک‌پشت فراتی» در شمال خوزستان و رودخانه‌های کرخه و دز بوده است. براساس این تحقیقات می‌توان گفت در رود کرخه صیادان بیشتر از جریان برق برای صیادی استفاده می‌کنند و تعارض محیط‌بان‌ها با صیادان در این رودخانه بیشتر است. در مقایسه با رود کرخه، رود دز از این نظر شرایط بهتری دارد؛ البته لازم به ذکر است که صیادان معیشتی از این روش برای صید ماهی استفاده نمی‌کنند. از آن‌جايی‌که صیادان غیرمجاز که از برق برای ماهي‌گيری استفاده می‌کنند، در «شهرستان شوش» بیشتر هستند، برای حفاظت از «لاک‌پشت فراتی» فاز دوم طرح آموزش جوامع محلی را در این شهرستان اجرا کردیم. به این منظور، دانش‌آموزان مدارس بخشی از شوش را آموزش دادیم تا با کاهش تلفات منجر به بقای «لاک‌پشت فراتی» در این بخش از زیستگاه شود.

● برای حفاظت از «لاک‌پشت فراتی» در منطقه، چه اقداماتی انجام دادید؟

طرح حفاظت مشارکتی از لاک‌پشت فراتی که من با هدف کاهش تعارض میان صیادان و لاک‌پشت فراتی از سال 1389 در شمال خوزستان آغاز نموده‌ام، تاثیر مثبتی در حفظ این گونه جانوری ارزشمند داشته است. این طرح با همکاری موسسه خزنده‌شناسان پارس و با مساعدت اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان و اداره محیط زیست دزفول  انجام شد. آموزش دانش‌آموزان روستاهای نزدیک به زیستگاه این گونه جانوری، برگزاری کارگاه‌های آموزشی متعدد برای ماهي‌گيران و محیط‌بانان منطقه تنها بخشی از فعالیت‌های این طرح بوده است و درنهایت منجر به موافقت برای تشکیل کارگروه تخصصی لاک‌پشت فراتی به‌عنوان اولین کارگروه تخصصی بک گونه خزنده در معرض خطر انقراض شد. همچنین، به‌عنوان عضو گروه تخصصی لاک‌پشت‌های آب شیرین (Tortoise and Freshwater Turtle specialist Group) در کمیته بقای گونه‌ها در اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، ارزیابی وضعیت حفاظتی لاک‌پشت فراتی از نظر جهانی در سال 2017 به عهده من و تیمی سه نفره‌ای متشکل از متخصصان کشورهای ترکیه و ایران بوده است.

● شما و همکاران‌تان در موسسه خزنده‌شناسان پارس تاکنون در کدام مناطق به مردم محلی درباره حفاظت از «لاک‌پشت فراتی» آموزش داده‌اید؟

یکی از اقداماتی که من و همکاران در موسسه خزنده‌شناسان پارس انجام دادیم، توجه به نقش جامعه محلی در حفاظت از «لاک‌پشت فراتی» بود. در «طرح حفاظت مشارکتی از لاک‌پشت فراتی» که از سال 1389 آغاز شد، گروه‌های هدف ما محیط‌بانان، ماهي‌گيران و دانش‌آموزان بودند و فعالیت‌های آموزشی مدارس را از سه روستای  «شهید کریمی»، «شهید بهشتی» و «سید نور» در اطراف  «منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش دز» در شهرستان دزفول شروع کردیم. همچنین، کارگاه‌های متعددی برای ماهي‌گيران بومی، محیط‌بانان و تشکل‌های زیست‌محیطی محلی برگزار شد. سپس، این فعالیت‌ها را به سه شهرستان «دزفول»، «شوش» و «اندیمشک» گسترش دادیم. در سال گذشته نیز کارگاه آموزشی حفاظت از «لاک‌پشت فراتی» را در «دشت آزادگان» برای صیادان بومی برگزار کردیم. با تشکیل «کارگروه حفاظت از لاک‌پشت فراتی»، امکان گسترش آموزش‌ها با راهنمایی کارشناسان موسسه و از سوي سازمان‌های مردم نهاد (NGO) محلی استان فراهم خواهد شد تا با کمک آن‌ها این فعالیت‌های آموزشی حفاظتی را در کل شهرستان‌های استان خوزستان اجرا شود.