افزایش بی رویهی جمعیت در مناطق شهری و ارتقاء نیازهای روزمره، سبب شده تا سیستمهای حمل و نقل شهری بیشتر مورد توجه قرارگیرند. در این میان ایمنی، سرعت و ارزان بودن باعث شده که مترو از سایر وسایل نقلیه شهری متمایز شود، به گونهای که امروزه تمامی اقشار جامعه در سطوح مختلف اقتصادی و فرهنگی از مخاطبین آن محسوب میشوند. شهروندان، روزانه بخشی از وقت خود را در ایستگاه‌های مترو می‌گذرانند. در این میان عدهای با هم معاشرت میکنند و عدهای صرفاً تردد که در هر دو نقش، ایستگاه مترو چون مأمنی برای تودهای از مردم در مناسبات روزانهی شهری است. پس در واقع مترو فقط  یک وسیلهی حمل و نقل و جا به جایی درون شهری قلمداد نمیشود بلکه فضایی عمومی و بستر شکلگیری روابط انسانی است. معماری و فضای مترو، روزانه حجم انبوهی از شهروندان را در دل خود جای میدهد و همین موضوع سبب شده تا در تمامی نقاط جهان از محیط ایستگاههای مترو برای تبلیغات فرهنگی استفاده شود.

ایستگاههای مترو در سطح شهر تهران در مقیاس یک فضای عمومی قابلیت آن را دارند که به فضایی پویا و سرزنده و متناسب با زندگی جمعی تبدیل شوند. فضایی که میتواند اجتماعپذیر باشد و فرصت تعامل اجتماعی در زندگی روزانهی شهری را افزایش دهد. فرایند اجتماعپذیری از طریق برقراری ارتباطات اجتماعی بین بهرهبردارن هر فضای عمومی شکل میگیرد. در ایستگاههای مترو، امکان تماس چهره به چهره برای شهروندان فراهم است پس میتوان با بهرهمندی از عناصر معماری و با خلق فضاهای مکث، نشستن و ارتباط جمعی، اثرگذاری ایستگاههای مترو در جهت برقراری تعاملات اجتماعی بین شهروندان را افزایش داد. باید بدانیم که برای اجتماعیتر شدن افراد و ارتقاء کیفیت زندگی جمعی در شهر، به وجود فضاهای عمومی اجتماعپذیر نیاز داریم.

اما فضای اجتماعپذیر و یا اجتماعگریز چه خصوصیاتی دارد؟ برای درکی صریح از اجتماعگریزی میتوان به  صندلیهای انتظار پشت به هم اشاره کرد، نمایی که در اغلب سالنهای انتظار با آنها روبرو شدهایم و احساس ناخوشایندی از بودن در آن محیط داشتهایم. در نقطهی مقابل فضاهای چند منظوره که با تأمین نیازهای بیشتری از شهروند، ماندگاری در فضا را تقویت میکند، به عنوان فضاهای اجتماعپذیر تعریف میشوند. فضاهایی شاداب و پر از رونق که حضور اقشار مختلف جامعه در آنها حس خوبی از زندگی جمعی را در ما تقویت میکند. اجتماعپذیری در فضاهای شهری باعث ارتقاء روحیهی همبستگی، رشد فردی و تقویت ارزشهای فرهنگی و رفتاری در جامعه میشود.

ایستگاههای مترو به واسطهی ماهیت عملکردی خود یکی از محیطهای پرتردد شهری هستند که در تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه ایفای نقش میکنند. بنابراین اگر در طراحی ایستگاههای مترو، آنها را صرفاً کالبدی ارتباطی جهت دسترسی شهروندان به قطار بدانیم نگاهی کوتهبینانه به ماهیت ایستگاه مترو داشتهایم. این نگرش، جایگاه و نقش مترو را تا سطوح عملکردی کاهش داده و نقشآفرینی در هویتبخشی و تعاملات فرهنگی را  نادیده گرفته است. رعایت ضوابط و مقررات و دسترسپذیری برای عموم اقشار جامعه  در طراحی ایستگاههای مترو از الزامات اولیه است، اما میتوان علاوه بر پاسخدهی به نقش عملکردی با دیدی وسیعتر به دنبال خلق فضایی اثرگذار در جوامع شهری بود. فضایی عمومی که در زندگی جمعی شهروندان ضمن تأمین رفاه و آسایش مسافران، زمینهی تعاملات فرهنگی را نیز فراهم می‌کند.

با توجه به این موضوع که تأثیر محیط کالبدی و ساختار فیزیکی محیط ایستگاههای مترو بر احساس رضایتمندی و آرامش شهروندان غیرقابل انکار است، این سئوال مطرح است که کدام عوامل و عناصر در معماری بر بهبود کیفیت فضایی ایستگاههای مترو موثر هستند؟

فرم، رنگ، مصالح، چیدمان و مکانیابی، نور و روشنایی، صدا و شلوغی و تناسب از مهمترین عناصر ساختار کالبدی هر فضایی محسوب میشوند که تأثیر مستقیم بر رفتار افراد حاضر در آن محیط را دارند و از عوامل مهم در جذب مخاطب به شمار میروند. با بهرهگیری صحیح و مناسب از این عناصر در ایستگاه‌های مترو میتوان ارتباط تصویری مناسبی میان فضای جمعی و شهروندان ایجاد کرد. همچنین الزاماتی مانند مبلمان مناسب، عناصر مکث و توقف، تابلوهای هنری و گرافیکی و عرضهی خدمات مورد نیاز شهروندان در ایستگاههای مترو سبب ارتقاء کیفیت این فضاهای شهری میشوند زیرا با فقدان فضاهایی برای مکث و عبور با عجلهی شهروندان از کنار یکدیگر، نمیتوان به دنبال ارزشآفرینی و موضوعات بود. از سوی دیگر، شهروندان نسبت به فضای شهری که بتواند اغلب نیازهای آنها را تأمین کند، احساس تعلق بیشتری دارند که این مهم، زمینهی ظهور و بروز تعاملات اجتماعی بین شهروندان را تقویت میکند.

پیشنهاد میشود طراحان ایستگاههای مترو به این ویژگیهای کالبدی در طراحی فضا توجه بیشتری داشته باشند و ایستگاههای مترو را علاوه بر جنبههای عملکردی متناسب با تصویر ذهنی مردم طراحی کنند تا با افزایش اجتماعپذیری ایستگاههای مترو، رضایتمندی شهروندان را فراهم کنند.

البته هر محیطی که علاوه بر سازماندهی مناسب و متناسب با نیاز کاربران بر اساس ویژگیهای روانشناختی، شخصیتی، فرهنگی و اجتماعی مخاطبان خود طراحی شده باشد از قابلیتهای بیشتری برخوردار است. بنابراین شناخت و کشف زمینههای روابط اجتماعی در بخشی از شهر که ایستگاه در آن واقع شده است، حائز اهمیت میگردد. درک و سنجش توانایی فیزیکی افراد قابل اندازهگیری است اما معانی مانند فرهنگ و رفتارهای وابسته به آن بسیار چالش برانگیز است. به طور مثال دو فرد در یک محیط کالبدی بر اساس هنجارهای اجتماعی و فرهنگی خود رفتارهای متفاوتی را بروز میدهند که در شمارهی بعدی به طور مفصلتری به آن میپردازیم.

 

منبع: ماهنامه  حرکت