هنوز به درستی مشخص نیست که چرا مشاهداتی از این دست در دنیا رو به گسترش است، شاید دلیلش این است که ما نسبت به بحران پلاستیک آگاه‌تر شده‌ایم و شاید هم دلیلش این است که تولید پلاستیک به شکل مهارناپذیری رو به افزایش است. آیا فقط نهنگ‌ها پلاستیک می‌خورند؟ پلاستیک چقدر از طبیعت را تسخیر کرده و چه بلایی بر سر موجودات زنده آورده است؟ در این مقاله تلاش خواهیم کرد تا بعضی از ابعاد این بحران را مورد بررسی قرار دهیم.

دلیل تغذیه حیوانات از پلاستیک 

یکی از مسائلی که درمورد دلیل تغذیه حیوانات از پلاستیک به ذهن می‌رسد، ازدیاد آن در طبیعت و ناآگاهی حیوانات از زیان‌باری خوردن پلاستیک است. برای بعضی از موجودات مانند موتوماهیان (Anchovies)، پلاستیک احتمالا مزه‌ای مانند دیگر غذاهای معمول دارد. موتوماهیان از جمله زیست‌مندانی هستند که غذای خودشان را از طریق فیلتر کردن آب به دست می‌آورند و به آن‌ها Filter Feeder گفته می‌شود. این ماهیان به‌عنوان طعمه پستانداران دریایی شناخته شده‌اند. 

اما درمورد حیواناتی مانند نهنگ‌ها که عادت به شیرجه‌های عمیق هزار و600 فوتی (حدود ۵۰۰ متری) دارند، هنوز مشخص نیست که چرا از پلاستیک تغذیه می‌کنند. متیو ساوکا (Matthew Savoca) یک محقق پسادکتری از دانشگاه استنفورد (Stanford University) می‌گوید: «ما می‌دانیم که پلاستیک همه‌جا هست؛ چراکه هرساله حدود ۱۸میلیارد پوند (هشت‌میلیارد کیلوگرم) پلاستیک به اقیانوس‌ها وارد می‌شود و بدیهی است که حیوانات آبزی هم از آن‌ها تغذیه می‌کنند اما فهمیدن این‌که چه اتفاقی پشت این تغذیه است، کمی مشکل است. یکی از فرضیات این است که درمورد نهنگ‌های دندان‌دار که برای تغذیه از اکولوکیشن یا پژواک‌یابی استفاده می‌کنند، زباله‌های پلاستیکی احتمالا شبیه غذا جلوه می‌کنند.» 

حیواناتی که پژواک‌یابی می‌کنند، صداهایی را در محیط منتشر می‌کنند و گوش می‌دهند که پژواک آن صداها چگونه از اشیای مختلف محیطی به آن‌ها برمی‌گردد. آن‌ها از این پژواک‌ها استفاده می‌کنند تا موقعیت مکانی و ماهیت آن چیزهایی را که در محیط اطراف‌شان هستند، تشخیص دهند. پژواک‌یابی یک سیستم ردیابی و ناوبری هم هست که ما انسان‌ها از آن در ساخت زیردریایی‌ها بهره گرفته‌ایم.

اما نهنگ‌های بالن‌داری مانند نهنگ‌های گوژپشت و نهنگ‌های آبی برای تغذیه از فیلترهای طبیعی استفاده می‌کنند. بالن‌های این نهنگ‌ها که جای دندان‌ها را گرفته‌اند، تیغه‌های شاخی مثلثی شکل بلند و مژک‌داری هستند که به تعداد زیاد از سقف دهان نهنگ‌ها آویزان شده‌اند. نهنگ‌ها برخلاف جثه بزرگ‌شان از این بالن‌ها برای فیلتر کردن موجودات بسیار ریز استفاده می‌کنند. در نتیجه هر چیزی که خیلی بزرگ‌تر از اندازه سخت‌پوستان کریل (Krill) باشد، فیلتر و به آب برگردانده می‌شود. 

کریل‌ها بی‌مهرگانی کوچک هستند که در همه آب‌های اقیانوسی یافت می‌شوند و اندازه آن‌ها تنها بین يك تا دو سانتی‌متر است، در نتیجه می‌توانید تصور کنید که نهنگ‌های بالن‌دار چطور از دست پلاستیک‌های بزرگ‌تر خلاص می‌شوند. 

اما متیو ساوکا به سوال‌هاي بی‌جواب دیگری هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «ما هم‌اکنون در حال مطالعه این موضوع هستیم که نهنگ‌های بالن چطور و چگونه به پلاستیک‌های کوچک‌تر اجازه گذر از دهان‌شان را می‌دهند و در این مورد ناگفته‌ها و سوال‌هاي بی‌جواب بسیاری وجود دارد.»  

کالبدگشایی‌های حیات‌وحش به ما چه می‌گوید؟

در اوایل ماه دسامبر سال ۲۰۱۹، یک نهنگ اسپرم ده‌ساله در سواحل اسکاتلند پیدا شد. کالبدگشایی این نهنگ نشان داد که این حیوان بخت‌برگشته ۲۲۰ پوند پلاستیک (حدود ۱۰۰ کیلوگرم) را وارد سیستم گوارش خود کرده است. این تراژدی غمبار خیلی زود رسانه‌ای شد اما مشکل این‌جاست که آمارها از حیوانات بخت‌برگشته‌ای که پلاستیک خورده‌اند، رو به افزایش است. 

در ماه ژوئن سال ۲۰۱۸، یک نهنگ نر کوچک پایلوت در حالی در سواحل کانال تای (Thai Chanel) نزدیک مرز مالزی پیدا شد که نه می‌توانست درست شنا کند و نه این‌که تنفس عادی داشت. تلاش‌های تیم نجات و دامپزشکان باعث شد این نهنگ بعد از چند ساعت چیزی را که خورده بود، برگرداند. آنچه از معده این حیوان خارج شد، اعضای تیم نجات را شگفت‌زده کرد: بیش از پنج کیسه بزرگ پلاستیک. متاسفانه این نهنگ چند روز بعد تلف شد و دامپزشکان لاشه حیوان را کالبدگشایی کردند. نتیجه کالبدگشایی تکان‌دهنده‌تر بود، بیش از ۱۷ پوند (حدود هشت کیلوگرم) پلاستیک در معده این نهنگ به هم فشرده شده و سیستم گوارش‌اش را مختل کرده بود. دامپزشکان اعلام کردند که این حیوان مدت‌ها بوده که دیگر غذا نمی‌خورده و به تایید دامپزشکان مرگ بسیار دردناکی را هم تجربه کرد. 

رجینا آسموتیس سیلویا (Regina Asmutis Silvia)، سرپرست موسسه حفاظت از دلفین‌ها و نهنگ‌های آمریکای شمالی در آن زمان اعلام کرد که مرگ این نهنگ پایلوت یک نشانه است از مشکل بزرگی که به‌واسطه ما انسان‌ها در اقیانوس در حال رخ دادن است. وی افزود: «ما هیچ ایده‌ای نداریم که چه تعداد حیوان با این مشکل در سواحل به گل نشسته‌اند. این نهنگ پایلوت درنهایت یک فرد از یک گونه جانوری است. در بهترین شرایط ما آن را نمادی از مشکل رهاسازی میلیون‌ها تن پلاستیک در دریاها تلقی خواهیم کرد اما واقعیت این است که ابعاد فاجعه هنوز به درستی مشخص نیست.» 

آیا نهنگ‌ها بیش از ديگر موجودات پلاستیک می‌خورند؟

با توجه به مسائلی که در مباحث فوق مطرح شد، شاید این گمان ایجاد شود که نهنگ‌ها بیش از ديگر موجودات زنده پلاستیک می‌خورند درحالی که لزوما این‌طور نیست. تحقیقات نشان داده که کبوترهای دریایی پاگوشتی (Flesh-footed Shearwater) که بيشتر در جزایر و دورتر از سواحل استرالیا و نیوزيلند لانه‌گذاری می‌کنند، در مقایسه با ديگر حیوانات آبزی نسبت به جرم بدن‌شان پلاستیک بیشتری می‌خورند. مسئله این‌جاست که ما فقط نهنگ‌ها را که بزرگ‌ترند و گاه و بیگاه در سواحل به گل می‌نشینند، می‌بینیم در حالی که خیلی از موجودات آبزی در زمان مرگ به زیر آب می‌روند و البته نهنگ‌های دیگر هم از این قائده مستثنا نیستند. آلباتروس‌ها و لاک‌پشت‌های دریایی را نیز نباید فراموش کرد. فقط مسئله این‌جاست که کدام‌یک از این مرگ‌های دردناک قرار است که ما را از خواب غفلت مصرف مازاد پلاستیک در دنیا بیدار کند. 

مطالعات آزمایشگاهی چه می‌گوید؟

دانشمندان می‌گویند که انسان‌ها، ماهی‌ها و ديگر حیوانات نه‌تنها از طریق غذا بلکه حتی به‌واسطه آبی که مصرف می‌کنند، در حال مصرف میکروفیبرهای پلاستیکی هستند. تا به امروز مطالعات آزمایشگاهی متعددی در زمینه میکروپلاستیک‌ها و میکروفیبرها انجام شده که نشان می‌دهد این ترکیبات خیلی ریز پلاستیکی چطور می‌توانند به موجوات زنده آبزی کوچکی که آن‌ها را می‌خورند، آسیب وارد کنند. یکی از مهم‌ترین این تاثیر کاهش توانایی نه‌تنها در غذا خوردن بلکه حتی در زادآوری است. 

دانشمندان در مطالعات آزمایشگاهی، زئوپلانکتون‌ها (پلانکتون‌های جانوری، جانوران میکروسکوپی را که در آب دریا غوطه‌ورند) با میکروفیبرهای پلاستیکی تغذیه کردند و متوجه شدند که نه‌تنها میزان دریافت مواد مغذی در بدن آن‌ها به مرور کاسته می‌شود بلکه در عین حال از نظر سلامتی هم ضعیف‌تر می‌شوند. 

در یک تحقیق دیگر دانشمندان صدف‌های چروکی را که مروارید می‌سازند (Pearl Oyster) با دانه‌های میکرو پلی استایرن (هیدروکربن‌هایی با زنجیره‌های بلند که به‌واسطه خاصیت انعطاف‌پذیری در تولید پلاستیک کاربرد دارند) تغذیه کردند. بررسی‌ها نشان داد که صدف‌ها توانایی تولید مروارید را رفته‌رفته از دست دادند. 

در سال ۲۰۱۵ میلادی، پژوهشگران اروپایی تحقیق دیگری را به مدت چهارهفته روی خرچنگ‌ها انجام دادند و آن‌ها را با میکروفیبرهای يك تا پنج‌میلی‌متری از جنس پلی‌پروپیلن (یکی از اجزاي تشکیل‌دهنده پلاستیک) تغذیه کردند. بررسی‌ها نشان داد که نه‌تنها میزان تغذیه این خرچنگ‌ها کاهش پیدا کرد بلکه حتی از نظر رشد هم دچار اختلال شدند. محققان بعد از انجام مطالعه، فیبرها را از سیستم گوارشی خرچنگ‌ها خارج کردند و مطالعات آتی نشان داد که انسدادی در سیستم گوارشی آن‌ها ایجاد نشده اما مشخص نشد که اگر این رژیم غذایی پلاستیکی ادامه پیدا کند، دقیقا چه بلایی می‌تواند بر سر خرچنگ‌ها بیاید. 

تحقیقات روی سخت‌پوستان سال‌هاست که ادامه دارد و محققان می‌گویند آستانه‌ای برای تحمل این مواد سمی در بدن سخت‌پوستان وجود دارد. اگر غلظت میکروفیبرهای ورودی به بدن زیر آن آستانه مرگبار باشد، رشد و زادآوری آن‌ها کاهش پیدا می‌کند اما گذر از آستانه تحمل می‌تواند حتی منجر به مرگ شود. 

چلسی راشمن (Chelsea Rochman) محقق دپارتمان اکولوژی و بیولوژی دانشگاه تورنتو و همکارانش بر اثر مطالعات آزمایشگاهی که روی آبزیان انجام داده‌اند، این فرضیه را مطرح کرده‌اند که شکل فیزیکی فیبرهای سنتزی می‌تواند موجودات زنده را تحت‌تاثیر قرار دهد. به‌عنوان مثال آن‌ها می‌توانند احتمال انسداد در سیستم‌ گوارشی بعضی از ارگانیسم‌ها را که از آن‌ها تغذیه می‌کنند، افزایش دهند که البته این مسئله بستگی به اندازه و ابعاد جانور دارد. 

این محقق به موضوع دیگری هم اشاره می‌کند که در جای خود نگران‌کننده است: «بخشی از نگرانی ما به واسطه تاثیرات ناشی از مواد شیمیایی است که خودشان را به این میکروفیبرهای پلاستیکی می‌چسبانند. ما در تحقیقی ماهی‌ها را با پلت‌های پلاستیکی میکرو تغذیه کردیم و متوجه شدیم که وقتی آن‌ها به مدت طولانی در معرض این مواد شیمیایی قرار می‌گیرند، رفته‌رفته مواد سمی را هم جذب می‌کنند. بعضی از این ترکیبات مانند PCBs، PAHS و PBDEs به‌عنوان مواد سرطان‌زا شناخته شده‌اند و در نتیجه دور از انتظار نیست اگر کبد را سمی کنند یا این‌که حتی باعث تغییرات پاتولوژیکی شوند.»  

چقدر زباله پلاستیکی تا الان تولید کرده‌ایم؟

حدود چهار سال پیش محققی به نام آندرس کوزار کابانیاس (Andreas Cozar Cabañas) از کشور اسپانیا توانست از طریق نمونه‌برداری و مدل‌سازی رايانه‌اي، میزان زباله‌های پلاستیکی اقیانوسی را 250/5 میلیارد عنوان کرد. این محقق توانست نخستین نقشه جهانی از وضعیت زباله‌های پلاستیکی شناور را در اقیانوس‌ها ارائه دهد. دو سال بعد هم یک موسسه تحقیقاتی به سرپرستی مارکوس اریکسون (Marcus Ericson) از دانشگاه کالیفرنیای جنوبی برآوردی کم و بیش مشابه محقق اسپانیایی ارائه کرد. 

اقیانوس‌ آرام یکی از جاهایی است که به‌شدت از نظر گرداب‌های زباله اقیانوسی نگران‌کننده توصیف می‌شود. بررسی‌ها نشان داده که تنها در یک کیلومترمربع از گرداب اقیانوس آرام، بیش از 750 هزار تکه پلاستیک یافت شده است. ابعاد دقیق گرداب‌های زباله پلاستیکی هنوز به طور دقیق مشخص نیست اما برآوردهای احتمالی درمورد گرداب اقیانوس آرام حاکی از ارقامی معادل 700 هزار تا 15میلیون کیلومترمربع است. این مسئله زمانی ابعاد خود را بهتر نشان می‌دهد که بدانید وسعت گرداب اقیانوس آرام که بخش اعظم آن نیز همچون کوه‌های یخی در زیرآب پنهان است، معادل کل مساحت آمریکای شمالی است.