نهنگ‌های گمنام
یک زیرجمعیت در معرض خطر از نهنگ‌ها در نزدیکی ما
تاکنون حضور سه گونه از نهنگ‌های بالن در آب‌های اقیانوس هند مورد تایید قرار گرفته است: نهنگ‌های آبی، نهنگ‌های گوژپشت و نهنگ‌های براید. از بین این سه گونه، نهنگ‌های براید متداول‌ترند و در سواحل شرقی و سواحل غربی هندوستان دیده می‌شوند اما نهنگ‌های آبی و نهنگ‌های گوژپشت هر دو جزو گونه‌های نادرند و در این منطقه در معرض خطر قرار دارند. نهنگ‌های گوژپشت، حیواناتی آرام با زندگی اجتماعی‌اند که نه‌تنها در اقیانوس هند بلکه در کلیه اقیانوس‌ها پراکندگی دارند.
کد خبر: ۱۵۹۳۳
تاریخ: ۲۵ تير ۱۳۹۸ - ۱۴:۲۴
نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب، یک جمعیت ایزوله از گوژپشت‌ها هستند که در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) به‌عنوان یک «زیرجمعیت» در معرض خطر معرفی شده‌اند. حضور نهنگ‌های گوژپشت بیشتر در سواحل غربی بالاخص شمال دریای عرب گزارش شده اما تفاوت این زیرجمعیت با دیگر نهنگ‌های گوژپشت چیست و چرا به‌عنوان یک زیرجمعیت مجزا از آن‌ها نام برده شده است؟
دریای عرب کجاست؟
دریای عرب، یک پهنه وسیع آبی و جزئی از اقیانوس هند است که از خلیج عمان تا سواحل هند و پاکستان امتداد یافته و در ضمن بخشی از سواحل شرقی ایران را هم در برمی‌گیرد. لازم به ذکر است که دریای عرب با خلیج‌فارس کاملا فرق دارد. خلیج‌فارس در غرب دریای عمان واقع شده، درحالی‌که دریای عرب در شرق دریای عمان است.
از منظر تاریخی، نام دریای عرب نزدیک دو قرن قدمت دارد و نویسندگان هندی و پاکستانی در گذشته به آن دریای مکران و ایرانی‌ها هم دریای پارس می‌گفته‌اند. در هر صورت نهنگ‌های گوژپشتی را که در این منطقه زیست می‌کنند، با نام نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب Humpback whales in Arabian Sea می‌شناسند.
چرا این جمعیت منحصربه‌فرد است؟
بر اساس داده‌های دی‌ان‌ای میتوکندریایی، ارتباطات ژنتیکی و پراکنش تاکنون چهار زیرگونه از نهنگ‌های گوژپشت شناسایی شده که به ترتیب عبارتند از Megaptera novaeangliae kuzira (اقیانوس آرام شمالی)، M. n. novaeangliae (اقیانوس آتلانتیک شمالی) و M. n. australis (نیمکره جنوبی) و M. n. indica .
اولین گزارش‌ها از حضور نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب، حاصل از شکار نهنگ‌ها و مشاهده آن‌ها از سوی قایق‌های بازرگانی بود. بعدها مطالعات نشان داد که برای این زیرجمعیت خاص در عمل هیچ مسیر مهاجرتی تعریف شده و آن‌ها نمی‌توانند با مناطقی در عرض‌های بالای جغرافیایی نیمکره شمالی که دیگر نهنگ‌های گوژپشت به‌طور مشخص در آن‌ها اجتماع می‌کنند، ارتباط داشته باشند.
در گذشته تصور می‌شد که این نهنگ‌ها به مجموعه نیمکره جنوبی اقیانوس هند یا اقیانوس آرام تعلق دارند اما در آن زمان هم مشاهدات قابل قبولی از نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب در خلال تابستان نیمکره جنوبی ارائه و ثبت نشد.
تا این‌که ریوز و همکارانش در سال ۱۹۹۱میلادی در خلال بازنگری گزارشات در بخش شمالی اقیانوس هند، این فرضیه را مطرح ساختند که بعضی از نهنگ‌های گوژپشت در طول یک بازه زمانی یکساله، در دریای عرب مقیم می‌شوند. شواهد و مستندات کشته شدن غیرقانونی ۲۴۲ نهنگ گوژپشت در آب‌های خارج از کشور عمان، هند و پاکستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی (نوامبر سال ۱۹۶۵ و ۱۹۶۶ برابر با ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ هجری شمسی این فرضیه را تقویت کرد که نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب یک گروه جدا هستند و در نیمکره شمالی زادآوری می‌کنند.
تولید ترکیبات ارگانیک به همراه بالا آمدن ناگهانی آب که به نوعی حاصل فعالیت توفان‌های مانسون است، شرایطی را در دریای عرب ایجاد کرده که برای تغذیه نهنگ‌های گوژپشتی مناسب است که در گستره وسیعی از این منطقه به شکل فعالانه زادآوری می‌کنند.
در سال ۲۰۰۸ میلادی یک پروژه تحقیقاتی مربوط به نهنگ‌ها در آب‌های عمان انجام شد که هدف از آن ارزیابی جمعیت برای تکمیل اطلاعات فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) بود. بر اساس این مطالعه زیرجمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب، در رده در معرض خطر قرار گرفت اما بعدها یک تخمین گزینشی هم انجام دادند که در آن افراد زادآور جمعیت منطقه فقط حدود ۸۲ فرد محاسبه شد.
یک تهدید، یک دلیل
کارشناسان معتقدند که این جمعیت ایزوله را یک نوع بیماری پوستی به نام بیماری پوست تتو (Tattoo Skin Disease, TDS) تهدید می‌کند. این بیماری که به‌تازگی شناسایی شده، در بین افراد جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب شایع است. براساس مستندات موجود، این بیماری طی ۱۵ سال گذشته به سرعت در بین این جمعیت (یا حداقل بخشی از جمعیت مشاهده شده در عمان) گسترده و پخش شده است.
شیوع بیماری پوست تتو یا همان (TDS) شاهدی است که نشان می‌دهد سلامت افراد این جمعیت خدشه‌دار شده و این مسئله در افزایش خطر احتمال ابتلا به بیماری هم نقش دارد. بیماری موسوم به (TDS) معمولا در بین آن دسته از نهنگ‌ها اتفاق می‌افتد که دندان دارند و این نخستین مدرک یا سند بیماری در نهنگ‌های گوژپشت سطح جهان است. لازم به ذکر است که شیوع این بیماری در میان نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب در عین حال بازتابی از این واقعیت هم است که آن‌ها یک جمعیت ایزوله می‌باشند.
چه تعداد نهنگ گوژپشت در دریای عرب زیست می‌کند؟
جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب، در سال ۲۰۰۸ میلادی در رده در معرض خطر فهرست سرخ قرار گرفت. درحالی‌که نهنگ‌های گوژپشت در سطح جهانی در رده حداقل نگرانی جای دارند. این قرار گرفتن جمعیت در رده در معرض خطر به این دلیل مورد تایید قرار گرفت که به نظر می‌رسد، ابعاد جمعیت کمتر از ۲۵۰ فرد بالغ باشد.
اگر برآورد کنونی از دست‌کم ۸۲ نهنگ گوژپشت دریای عرب بالغ و نابالغ درست باشد، آنگاه محتمل است که کل جمعیت در مجموع کمتر از ۲۵۰ فرد بالغ است. از آن‌جا که مولفه بالغ بودن (احتمالا ۶۲ درصد جمعیت) را در برمی‌گیرد. بنابراین کل جمعیت لازم است که بیش از ۴۰۰ فرد باشد تا این‌که بتواند از آن ۲۵۰ فرد بالغ تخمینی درست به دست بدهد. حال اگر آن تخمین دست‌کم ۸۲ فرد را مبنا قرار دهیم، آنگاه خیلی بعید به نظر می‌رسد که تعداد کل جمعیت از این مرز تجاوز کند.
از آن‌جا که ابعاد جمعیت به دشواری تخمین‌زده می‌شود، بنابراین می‌توان این‌طور گفت که جمعیت نهنگ‌های گوژپشت در مجموع و به‌طور مشخص اندک هستند. این جمعیت که احتمالا روندی نزولی را طی می‌کند، در معرض خطر جدی است. البته این احتمال هم وجود دارد که این جمعیت در آینده نزدیک به رده به شدت در معرض خطر ارتقا داده شود.
داده‌های ناقص
نهنگ‌های گوژپشت مالدیو، هندوستان، پاکستان، سریلانکا و بسیاری از کشورهای حاشیه دریای عرب نادر و کمیاب‌اند. آب‌های دور از منطقه گجرات ظاهرا زیستگاه مناسبی برای نهنگ‌های گوژپشت هستند، چراکه آب‌های این منطقه به شدت مولد و پرحاصل هستند و از نظر بیولوژیکی تنوع بالایی دارند.
نظر به دفعات معدود رویت نهنگ‌های گوژپشت در دریای عرب، پروژه‌های تحقیقاتی زیادی در این زمینه تعریف نشده است. چنانچه در سال‌های اخیر داده‌ها از نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب صرفا از طریق برخوردهای اتفاقی گردانندگان برنامه‌های تور مشاهده نهنگ‌ها، عکاسان زیرآب، خدمه کشتی و پروژه‌های تحقیقاتی با تمرکز بر دیگر گونه‌ها بوده است.
البته گزارش‌هایی اندک مربوط به دفعات مشاهده یا به گل نشستن نهنگ‌های گوژپشت، وجود دارد اما این داده‌ها باید به دقت مورد ارزیابی قرار گیرند تا مشخص شود که آیا اصلا مربوط به نهنگ‌های گوژپشت بوده‌اند یا خیر. چالش‌های جمع‌آوری داده در مورد نهنگ‌های گوژپشت یکی از مهم‌ترین موانع بر سر راه شناخت آن‌هاست.
آواز نهنگ‌ها
نهنگ‌های گوژپشت به دلیل تنوع زیاد اصوات، نظم و قاعده و قابل پیش‌بینی بودن رفتار صوتی‌شان شناخته شده‌اند. صداهای آن‌ها را می‌توان به شکل گسترده به این شکل طبقه‌بندی کرد:
آواز، یک نمایش مخصوص دوران زادآوری از جانب نرها
اصوات اجتماعی، همه گروه‌ها احتمالا یک عملکرد ارتباطی دارند
ناله‌های زمان تغذیه: این اصوات احتمالا برای شکار به آن‌ها کمک می‌کند یا به نوعی در جست‌وجو برای غذا موثر است. بنابراین صدا به وضوح برای انجام فعالیت‌های حیاتی مهم است. صدای نهنگ‌های گوژپشت به شکل گسترده مورد مطالعه قرار گرفته و چندین ترکیب اساسی در آن شناخته شده که به نوعی در بین جمعیت‌های گوناگون سرتاسر جهان مشترک است.
تمامی نهنگ‌های نر در یک جمعیت خاص بر اساس یک الگوی مشترک آواز می‌خوانند (تم‌ها و جملات) و این مسئله در طول زمان تغییر می‌کند و همه نرها هم تغییرات را یاد می‌گیرند. بنابراین انتقال فرهنگی یک جزء کلیدی از رفتار آوازخوانی نهنگ‌هاست. دیده شده که جمعیت‌هایی که با یکدیگر تبادل و ارتباط دارند، بعضی آوازها را بین خودشان تقسیم می‌کنند و این مسئله به‌نوعی ارتباط نزدیک در بین جمعیت‌های مختلف را نشان می‌دهد.
مشابهت آواز، نشانه کنش و واکنش یا همان ارتباطی است که در بین جمعیت‌ها وجود دارد. نهنگ‌ها در جنوب ایندوآتلانتیک (برزیل، گابون و ماداگاسکار) همگی انواع مشابه آوازی دارند که این مسئله موید تعامل نسبتا گسترده‌ای در بین آن‌هاست.
نهنگ‌های استرالیای غربی هم بعضی آوازهای مشترک دارند اما مشابهت‌های آوازی در این منطقه کم است که این به‌نوعی محدودیت کنش و واکنش را در میان جمعیت‌ها نشان می‌دهد اما در هر صورت بعضی تبادلات وجود دارد. برخلاف آن در ارزیابی مقدماتی که در دریای عرب انجام شد، این نتیجه‌گیری به دست آمد که بین آواز نهنگ‌های گوژپشت و آواز جمعیت‌های نیمکره جنوبی هیچ‌گونه مشابهتی وجود ندارد و این خود دلیل دیگری است که ایزوله بودن جمعیت دریای عرب را تایید می‌کند.
تهدیدات بقای نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب
سواحل جنوبی سریلانکا یکی از سایت‌های پرتردد خطوط کشتیرانی در کل جهان است و در نتیجه احتمال برخورد یا تصادم نهنگ‌ها با کشتی در آن منطقه به صورت بالقوه زیاد است که این مورد خود یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات برای تمامی نهنگ‌های درشت‌جثه در این محدوده عنوان شده است. در عین حال صید اتفاقی که شامل صید ضمنی و به دام افتادن در تور می‌شود، یک تهدید جدی برای بقای نهنگ‌هاست. دیگر عواملی که به صورت بالقوه می‌توانند برای نهنگ‌ها استرس‌زا باشند، عبارتند از توسعه، تخریب زیستگاه و در عین حال معضل بروز آلودگی‌ها.
همه‌ساله گزارشات متعددی از نهنگ‌های بالن به گل نشسته در دریای عرب ثبت و رکورد می‌شود و این اطلاعات می‌تواند در تعیین قلمرو فعلی و پراکنش جمعیت نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب هم موثر باشد. هرچند که این گزارش‌ها بیشتر حاوی جزئیات بسیار ناچیزی برای تایید ابعاد حیوان،گونه‌ها، دلیل مرگ و دیگر موارد هستند.
متاسفانه ثابت شده که تشخیص گونه‌ها و ابعاد بدن آبزیان درشت جثه مانند نهنگ‌ها معمولا به درستی انجام نمی‌شود. البته راه‌های بهتر برای تایید شناسایی گونه‌ها و تعیین این‌که آیا دلیل مرگ به فعالیت‌های انسانی نظیر ماهیگیری (به دام افتادن در تور صیادان) یا ترافیک کشتیرانی (تصادم با کشتی) مرتبط بوده یا خیر، هم وجود دارد اما لازم است که در هر محدوده داده‌ها و مستندات مربوط به موارد به گل نشستن به درستی ثبت و جمع‌آوری شود. به گردشگران و صیادان توصیه می‌شود که در صورت مواجهه با چنین مواردی، دست‌کم عکس‌هایی را از لاشه حیوان تهیه کنند.