شامپانزه‌ها؛ حیواناتی باهوش با قدرت بدنی بالا
آیا فشار مضاعف، انقراض شامپانزه‌ها را در پی خواهد داشت؟
شامپانزه‌های آفریقایی حیواناتی حفاظت شده هستند که جنگل‌زدایی، تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها و فشار ناشی از شکار غیرقانونی آن‌ها را در معرض خطر انقراض جدی قرار داده است. دانشمندان می‌گویند که جمعیت‌های شامپانزه در آفریقا به سرعت در حال کاهش هستند.
کد خبر: ۱۵۹۳۰
تاریخ: ۲۵ تير ۱۳۹۸ - ۱۴:۱۲
شامپانزه‌ها (Chimpanzee, pan troglodytes) حیواناتی به نسبت کوتاه قامت اما در عین حال چهارشانه و بسیار هم قوی هستند که به‌واسطه ترکیبی از استعداد، هوش و البته نیروی عضلانی خارق‌العاده برای بقا در طبیعت مجهز شده‌اند. آن‌ها در زیستگاه‌های متفاوتی اعم از جنگل‌های بارانی، جنگل‌های برگ‌ریز و خزان‌کننده و البته جنگل‌های باتلاقی یافت می‌شوند.
توانایی خارق‌العاده شامپانزه‌ها در استفاده از ابزار برای بسیاری از دانشمندان جالب توجه بوده است. شامپانزه‌ها معمولا شناگران بسیار ماهری هستند. دانشمندان آن‌ها را به‌عنوان حیواناتی اجتماعی می‌شناسند و در ضمن شامپانزه‌ها عادت دارند سال‌ها از فرزندان و اعقاب‌شان نگهداری می‌کنند.
یک شامپانزه در طبیعت، نزدیک ۲۵ سال عمر می‌کند اما در بعضی موارد هم طول عمرهای بیشتر از ۵۰سال گزارش شده است. شامپانزه‌ها مهاجر نیستند و مناطق جنگلی و ساواناها را برای زندگی ترجیح می‌دهند. جنگل‌های آفریقای مرکزی، مهم‌ترین زیستگاه شامپانزه‌هاست و آن‌ها در طول روز بیشتر بر بالای درختان دیده می‌شوند.
شامپانزه‌ها عادت دارند که وقتی به هر دلیل پا روی زمین می‌گذارند، چهار دست‌وپا راه می‌روند اما این به آن معنا نیست که پاهای ضعیفی دارند بلکه برعکس یک شامپانزه می‌تواند برای طی مسافتی نزدیک یک مایل (6/1کیلومتر) از هر دو پا استفاده کند.
تاکنون چهار زیرگونه مشخص از شامپانزه‌ها شناسایی و ثبت شده است. پنجمین زیرگونه هم پیشنهاد شده اما هنوز تایید نشده است. شامپانزه‌ها و خویشاوند نزدیک آن‌ها یعنی بونوبوها (Bonobo) همگی از یک جنس موسوم به (Pan) هستند. شامپانزه‌ها در شمال رودخانه کنگو زیست می‌کنند. درحالی‌که بونوبوها در جنوب این رودخانه دیده می‌شوند. در گذشته شامپانزه‌ها و بونوبوها را یک گونه می‌دانستند اما از سال ۱۹۲۸ میلادی به بعد دو گونه مجزا نام گرفتند.
اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان) شامپانزه‌ها را در رده در معرض خطر (Endangered, EN) طبقه‌بندی کرده است. درحال حاضر شامپانزه‌ها در کشورهای آنگولا، کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، کنگو، گینه‌نو، گابون، غنا، گینه بیسائو، نیجریه، مالی، روآندا، سنگال، اوگاندا، سودان جنوبی، تانزانیا و اوگاندا یافت می‌شوند.
مهم‌ترین و اصلی‌ترین دلیل انقراض شامپانزه‌ها، انسان‌ها هستند. جمعیت شامپانزه‌ها در کل دنیا بین 700/172 تا 700/299 تخمین‌زده شده است.
چرا شامپانزه‌ها در معرض خطر هستند؟
جمعیت‌های انسانی در آفریقای مرکزی در حال گسترش هستند و این مسئله فشار مضاعفی را بر زمین‌هایی که شامپانزه‌ها تلاش می‌کنند تا آن‌ها را مورد استفاده قرار دهند، وارد ساخته است. در بعضی از مناطق آفریقا، فعالیت‌های انسانی هر روزه شامپانزه‌ها را با خطر مواجه می‌کند، چراکه شامپانزه‌ها وقتی از نظر فضایی در رقابت با انسان قرار می‌گیرند، به هیچ‌وجه مسالمت‌آمیز برخورد نمی‌کنند.
شامپانزه‌ها در چندین کشور آفریقایی، تحت‌پوشش حفاظت قانونی هستند اما واقعیت این است که این قوانین از نظر اجرایی بسیار ضعیف عمل می‌کنند. ضمن این‌که نباید فراموش کرد عدم پایداری سیاسی و جنگ‌های داخلی بخصوص در آفریقای مرکزی به نوبه خود یکی از مهم‌ترین تهدیدات شامپانزه‌هاست.
حفاظت قانونی از شامپانزه‌ها به این معنا نیست که زیستگاه‌های آن‌ها هم حفاظت می‌شود. جنگل‌های مناطق حاره‌ای آفریقا از مدت‌ها پیش تکه‌تکه شده‌اند. الوارکنی و پاک‌سازی جنگل به منظور فعالیت‌هایی نظیر کشاورزی همچنان به صورت جدی ادامه دارد.
معدود مناطق باقیمانده برای شامپانزه‌ها هم بیشتر به‌واسطه عوامل انسانی از جمله شکار غیرقانونی امن تلقی نمی‌شوند. بسیاری از آفریقایی‌ها زندگی کوچ‌نشینی دارند و برای مصارفی نظیر گرمایش اقدام به جمع‌آوری چوب می‌کنند یا این‌که دام‌های خود را درست در جاهایی نگهداری می‌کنند که شامپانزه‌ها برای تغذیه به آن‌ها وابسته‌اند؛ همه این‌ها به معنی تعارض جدی میان شامپانزه‌های در معرض خطر و انسان‌هایی است که برای بقا با مشکلات عدیده دست به گریبان هستند.
درحال‌حاضر جمعیت‌های شامپانزه‌ها به قطعات ایزوله جنگلی محدود شده است و وسعت بعضی از این قطعات به اندازه‌ای کم است که نمی‌تواند سلامت و بقای یک جمعیت پویا از شامپانزه‌ها را تضمین کند. در نتیجه همه این اتفاق‌ها، قرابت‌های خویشاوندی بین شامپانزه‌ها به‌شدت زیاد شده، به طوری که دانشمندان معتقدند درون‌آمیزی‌های خویشاوندی منجر به مشکلات ژنتیکی حاد و نقص‌های مادرزادی جدی در شامپانزه‌ها شده است.
خوشبختانه شامپانزه‌ها در بعضی قسمت‌ها به‌واسطه باورهای سنتی تحمل می‌شوند اما بیشتر مردم از نزدیک شدن آن‌ها به سکونت‌گاه‌های انسانی و بالاخص مزارع ذرت استقبال نمی‌کنند. در بعضی قسمت‌ها هم برعکس مردم آفریقا آن‌ها را به چشم آفت نگاه می‌کنند و در صورت نزدیک شدن به مزارع با تفنگ تهدید می‌شوند. در بعضی از قسمت‌های آفریقا تله‌های سیمی بقای شامپانزه‌ها را تهدید می‌کند و در بعضی دیگر از مناطق گلوله و شکارچیانی که طمع گوشت آن‌ها را دارند. در طب سنتی آفریقایی هم برای بعضی از قسمت‌های بدن شامپانزه‌ها خاصیت درمانی تصور شده و به همین دلیل است که شکار غیرقانونی بیشتر بازار پررونقی دارد.
اما از میان همه این تهدیدها، یک مورد شاید از بقیه تاسف‌بارتر است: تجارت غیرقانونی. خریدوفروش شامپانزه‌ها به‌عنوان حیوان خانگی یکی از مهم‌ترین تهدیدات بقای آن‌هاست. بسیاری از شامپانزه‌های نابالغ به همین منظور از والدین دزیده شده و در مسیر انتقال به مقصد هم با درصد بالایی تلف می‌شوند. این درحالی است که بیشتر شکارچیان و قاچاقچیان حیات وحش برای گرفتن نوزادان، شامپانزه مادر را می‌کشند تا بتوانند فرزندش را به راحتی بدزدند.
دستاوردهای بزرگ‌ترین تحقیقی که روی شامپانزه‌ها انجام شده
۵۴ محقق در ظرف مدت زمان بیش از ۱۰ سال، تحقیقی را روی شامپانزه‌های مرکز آفریقا (Pan troglodytes troglodytes) انجام دادند که در نوع خود خارق‌العاده توصیف شده است . این محققان توانستند مساحتی بالغ بر ۷۲ هزار مایل مربع (۱۸۶۴۷۹.۱۴ کیلومترمربع) را که تقریبا برابر با مساحت ایالت واشنگتن آمریکاست، در بخش‌هایی از دورافتاده‌ترین زیستگاه‌های شامپانزه‌ها مورد پایش قرار دهند.
بررسی‌ها نشان داد که برخلاف برآوردهای پیشین جمعیت شامپانزه‌ها از آنچه که تصور می‌شد، بیشتر است اما همین تعداد باقیمانده هم به سرعت در حال کاهش هستند هرچند که درمورد شامپانزه‌ها نمی‌توان با قطعیت گفت نرخ کاهش جمعیت دقیقا چند درصد است.
تنها حدود ۱۲درصد از زیستگاه این نخستی‌سانان درشت جثه، تحت پوشش حفاظتی است درحالی‌که بخش اعظم جمعیت (۸۰ درصد) در خارج از مناطق حفاظت شده زیست می‌کنند. تقریبا یک‌پنجم جمعیت نخستی‌سانان درشت جثه در حدفاصل سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳ از بین رفته‌اند. از بین شامپانزه‌ها، شامپانزه‌های مرکز آفریقا بزرگ‌ترین جمعیت باقیمانده را به خود اختصاص می‌دهند اما همین جمعیت‌ها هم برای بقا با مشکلات کاملا جدی دست به گریبان هستند. اگر شکار غیرقانونی، الوارکنی غیرقانونی و تخریب زیستگاه متوقف نشود؛ قطعا ادامه بقای این جمعیت‌ها هم ممکن نخواهد بود.
آینده‌ای در سارت
تعداد زیادی از شامپانزه‌ها در سراسر دنیا در اسارت هستند. بسیاری از آن‌ها به صورت غیرقانونی به‌عنوان حیوان خانگی نگهداری می‌شوند. درحالی‌که بنا به چند دلیل به هیچ‌وجه نمی‌توانند حیوان خانگی باشند: اول این‌که شامپانزه‌ها در زیستگاه اصلی در معرض خطر انقراض هستند و حیوانی را که در معرض خطر انقراض باشد، نمی‌توان به‌عنوان حیوان خانگی نگهداری کرد. دوم این‌که شامپانزه‌ها از نظر قدرت بدنی، چند برابر انسان قوی هستند و در زمان بزرگسالی می‌توانند برای انسان یک خطر کاملا جدی باشند. سوم این‌که بیماری‌های مشترک و البته خطرناک می‌تواند همزیستی آن‌ها را با انسان کاملا به زیر سوال ببرد.
بسیاری از شامپانزه‌ها در حال حاضر از سوی باغ وحش‌ها و مراکز حفاظتی نگهداری می‌شوند. درست است که هدف از نگهداری این شامپانزه‌ها در اسارت، کمک به آن‌هاست اما واقعیت این است که درون‌آمیزی‌های ژنتیکی منفی شامپانزه‌های در اسارت را تهدید می‌کند.
حضور آن‌ها در اسارت باعث شده والدینی از مناطق مختلف آفریقا در مجاورت یکدیگر قرار گیرند، حال آن که در شرایط طبیعی به هیچ‌وجه امکان مواجهه آن‌ها با یکدیگر وجود نداشته است. دانشمندان بعید می‌دانند که هیچ‌کدام از این شامپانزه‌های در اسارت بتوانند در آینده نقشی موثر در بقای جمعیت‌ها ایفا کنند و همین مسئله بودن آن‌ها را در اسارت به زیر سوال برده است.
درست است که شامپانزه‌های نابالغ خیلی چیزها را به صورت غریزی می‌دانند اما برای بقا باید خیلی چیزها را هم از والدین‌شان بیاموزند. شامپانزه‌هایی که در اسارت متولد می‌شوند، فقط به انسان‌هایی که در مجاورت‌شان بوده‌اند، خو می‌گیرند و به دلیل دستی شدن از سوی انسان نه‌تنها در طبیعت بلکه حتی در میان خویشاوندان نزدیک‌شان در اسارت هم پذیرفته نخواهند شد و مشکلات جدی خواهند داشت. جالب است که بدانید، اگر یک شامپانزه را انسان بزرگ کند، حتی نمی‌تواند از فرزند خود در آینده به درستی نگهداری کند.
علاوه بر همه این‌ها، تحقیقات نشان داده که شامپانزه‌های در اسارت بیماری‌هایی را با خود حمل می‌کنند که می‌تواند به‌راحتی جمعیت‌های وحشی شامپانزه‌ها را در طبیعت قلع و قمع کند. بنابراین می‌توان این‌طور گفت که تکثیر شامپانزه‌ها در اسارت عملا هیچ دردی را از آن‌ها در آینده دوا نخواهد کرد بلکه برعکس بر مشکلات خواهد افزود.
کارشناسان بر این باورند که برای شامپانزه‌هایی که در طبیعت به صورت وحشی متولد می‌شوند، امید بیشتری هست، چراکه دست‌کم می‌توان آن‌ها را از کلکسیون‌های غیرقانونی جمع‌آوری کرد و در معدود مراکز بازپروری که در آفریقا وجود دارند، نگهداری کرد و زمینه را برای رهاسازی آن‌ها به طبیعت فراهم ساخت. اگر مهارت‌های زندگی در طبیعت به این حیوانات به صورت صحیح آموزش داده شود، امکان بازگشت به طبیعت را خواهند داشت. حال آن‌که نگهداری آن‌ها در اسارت نمی‌تواند تضمین‌کننده بقای جمعیت‌ها باشد.
کارشناسان در عین حال هشدار می‌دهند که رهاسازی شامپانزه‌ها در طبیعت بکر کاری پرخطر است. رهاسازی می‌تواند خطر بروز بیماری‌ها در جمعیت‌های سالم را در پی داشته باشد یا این‌که باعث شود افراد تازه‌وارد از سوی جمعیت‌های ثابت از همنوعان مورد حمله قرار گیرند؛ به همین منظور است که بیشتر شامپانزه‌هایی که از مراکز استاندارد بازپروری رهاسازی می‌شوند، بیشتر به جاهایی برده می‌شوند که جمعیت‌های شامپانزه آن‌ها ناپدید شده‌اند.