از این میان گونه‌های متعددی هم هستند که تنها در ایران زیست می‌کنند و در دیگر نقاط جهان اثری از آثار آن‌ها به چشم نمی‌خورد. نباید فراموش کرد که مرزهای کشوری که انسان‌ها تعریف کرده‌اند، برای موجودات زنده هیچ‌گونه تعریفی ندارند. پلنگ‌ها و یوزهای ایرانی از نمونه بارزترین گوشتخواران کشورند که علاقه به مهاجرت دارند، تاکنون افراد متعددی از این دو گونه به منظور تعیین قلمرو از زیستگاه‌های جنوبی به طرف زیستگاه‌های شمالی حرکت کرده و بعضا انسان‌ها مورد حمله قرار گرفته‌اند مهاجرت در حیوانات گاه طبیعی و گاه حاصل فعالیت‌های انسانی است. جالب این‌جاست که خصلت مهاجرت حتی در میان گوزن‌های زرد و گور ایرانی هم دیده شده است.  

راسته جوندگان با 69 گونه (بيش از يك سوم كل پستانداران ايران) را می‌توان یکی از مهم‌ترین راسته‌های جانوری کشور توصیف کرد؛ چراکه اعضای آن به‌واسطه اهميت در انتشار و انتقال بیماری‌ها به انسان، احتمال وارد ساختن خسارت به محصولات زراعی، سهولت جمع‌آوری و نگهداری توسط انسان‌ها معمولا بيشتر از دیگر گونه‌های جانوری مورد توجه و مطالعه قرار گرفته‌اند. تاکنون بخش عمده اين مطالعات بر پايه ريخت‌شناسی بوده درحالی‌که ضرورت مطالعات نوين نظير مطالعات كروموزومی، بيوشيميايی، مولكولی و رفتارشناسی هم به‌شدت احساس می‌شود.

انقراض گونه‌ها در ایران 

درست است که تنوع جانوری در ایران منحصربه‌فرد است اما نباید فراموش کرد که ما در گذشته دو گونه ارزشمند گوشتخوار کشور به نام شیر ایرانی و ببر مازندران را برای همیشه از دست داده‌ایم و این اتفاق می‌تواند برای یوز آسیایی هم بیفتد که بیش از ۳۰ سال است فقط در طبیعت ایران یافت می‌شود.

کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که اگر برنامه‌ای مدون و جامع برای حفظ و صیانت گونه‌های ارزشمند جانوری کشور اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست، حشرات، عنکبوت‌ها و ماهیان وجود نداشته باشد؛ آن‌ها نیز می‌توانند برای همیشه از طبیعت ایران محو شوند. در سال‌های اخیر توجهات به نسبت بیشتری جلب گونه‌های پستاندار درشت جثه شده است درحالی‌که وضعیت پرندگان، دوزیستان، خزندگان، حشرات و عنکبوت‌ها نیز نگران‌کننده توصیف می‌شود. 

هم‌اکنون نگرانی جدی درمورد گونه‌های ارزشمندی نظیر گور ايرانی، يوزپلنگ آسیایی، خرس سياه، گوزن زرد، سمندر کایزر، انواع مختلف پرندگان شکاری وجود دارد و این احتمال هست که با ادامه تحقیقات روی گونه‌های جانوری دیگر، این فهرست از آنچه که پیش‌تر تصور می‌شده هم فراتر رود. 

در بين مهره‌داران، پرندگان به سبب برخورداری از قدرت پرواز، به‌نوعی صاحب وسيع‌ترين محيط بلامعارض در آسمان هستند. در ايران تاكنون حدود 521 گونه پرنده شناسايی و گزارش شده كه اين تعداد معادل كل گونه‌های پرنده موجود در قاره اروپاست. بيشترين گونه‌های پرنده را در ایران، پرندگان وابسته به تالاب‌ها تشكيل مي‌دهند اما متاسفانه در ظرف سال‌های اخیر تغییرات اقلیمی، آلودگی و تخريب تالاب‌ها به عاملی در جهت كاهش تعداد بسياری از گونه‌های پرندگان ايران تبدیل شده و هم‌اكنون پرندگانی نظير درنای سيبری، بالابان، اردك سرسفيد، ميش مرغ، عقاب طلايی، اردك مرمری و تعدادی ديگر از گونه‌ها در كشور در معرض تهديد و انقراض قرار گرفته‌اند. 

از سوی دیگر ماهيان آب‌های داخلی کشور هم شامل 180 گونه می‌شوند كه در 27 خانواده جای گرفته‌اند. در گروه ماهيان آب‌های داخلی خانواده كپور ماهيان فون غالب ماهيان را تشكيل می‌دهد كه به‌تنهايی دارای سه جنس و 74 گونه است و ماهی كورغار، قزل‌آلای خال قرمز، ماهی آفينيوس هم از جمله گونه‌های منحصربه‌فرد ايران هستند که درعین‌حال واجد ارزش‌های زيستی بالايی هستند. متاسفانه به دليل بی‌توجهی لازم به حفظ و مديريت آبزيان آب‌های داخلی، مطالعات جامعی در راستای شناخت ماهيان در اكوسيستم‌های آبی مختلف صورت نگرفته و از فراوانی و پراكنش بسياری از گونه‌ها اطلاعات و آمار دقيقی در دسترس نيست و این درحالی است که بعضی گونه‌ها نظير ماهی كورغار هم در معرض تهديد هستند.

درعین حال باید به وضعیت خزندگان هم اشاره کرد. از رده خزندگان در پنج راسته لاك‌پشت‌ها، كروكوديل‌سانان، سوسمارها، كرم سوسمارها و مارها تاكنون 204 گونه شناسايی و ثبت شده است. از این تعداد گونه، داده مفيد و قابل دسترس زیادی موجود نیست و می‌توان گفت که حتی اندک است. كمبود مطالعات جامع و دقیق درمورد بيولوژی و حفاظت اين جانوران از يك طرف و جمعيت رو به زوال باتوجه به تخريب زيستگاه‌های آن‌ها موجب نگرانی درمورد تعدادی از گونه‌های ارزشمند خزنده كشورمان شده، علاوه بر این شكار و صيد بی‌رويه صدها هزار مار سمی باعث شده بسياری از گونه‌های مار سمی از جمله افعی شاخدار و افعی دماوندی در معرض خطر انقراض باشند. 

خشكسالی‌های چندساله در استان سيستان‌وبلوچستان هم كه زيستگاه تنها گونه تمساح تالابی ايران است، نگرانی جدی در زمینه كاهش جمعيت اين گونه به وجود آورده است. از رده دوزيستان نيز (وزغ‌ها، قورباغه‌ها و سمندرها) در ایران تاکنون 20 گونه گزارش شده كه در بين آن‌ها سمندرها از درجه اهميت به نسبت بيشتری برخوردارند اما به هر شکل اطلاعات بسيار كم و جزئی از بيولوژی و اكولوژی آن‌ها در دست است و گونه‌هايی نظير سمندر کایزر، سمندر كردستان، سمندر غارزی ايرانی و سمندر آذربايجان در وضعيت بحرانی يا در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. 

ارزیابی و تحلیل وضعیت موجود حیات وحش کشور 

ظواهر امر نشان می‌دهد که بسياری از گونه‌های مختلف جانوری يا مهره‌داران ايران در معرض تهديد قرار دارند، با وجود این هرگونه جانوری که ما آن را کمتر می‌بینیم لزوما در معرض خطر انقراض نیست. در یک ماه گذشته گونه نادر پلنگ سیاه در آفریقا که قریب 100سال مشاهده نشده بود، دیده شده است. به‌تازگی بزرگ‌ترین زنبور وحشی دنیا دیده شده است که منقرض شده قلمداد می‌شد. لاک‌پشت بزرگ فرناندینا هم بعد از قریب ۱۱۰سال مجدد کشف شده است. به این فهرست اضافه کنید، جمعیت‌های بزرگ نهنگ گوژپشت و لاک‌پشت‌های دریایی را که خبرهایی از احیای جمعیت آن‌ها شنیده می‌شود. بدیهی است که انتشار این خبرهای خوب و مثبت هم در کنار خبرهای بد ضروری و مهم است، چراکه ثابت می‌کند انسان توانسته با مدیریت صحیح حیات وحش در بعضی موارد تاثیرگذار ظاهر شود.

با وجود این تخريب و تكه‌تكه شدن زيستگاه‌های اصلی جانوران و شكار و صيد بی‌رويه آن‌ها و خشكسالی‌های متوالی در كشور از جمله عوامل عمده تهديد بسیاری از گونه‌ها به شمار می‌رود . با وجود این‌که هم‌اکنون تعداد قابل‌توجهی از گونه‌های در معرض خطر مورد حفاظت قرار گرفته‌اند اما متاسفانه در بیشتر موارد ابزار، امكانات و منابع مالی لازم برای حفاظت وجود ندارد. این قاعده نه‌تنها درمورد گونه‌های شاخصی نظير يوزپلنگ يا گور ايرانی صدق می‌کند بلکه در ضمن درمورد گونه‌هايی با اهميت كمتر نظير خزندگان و دوزيستان هم صادق است. 

اتحاديه جهانی حفاظت از طبيعت و منابع طبيعی ( IUCN ) در سال ۲۰۱۳ میلادی گزارشی منتشر کرده كه در آن ۱۷گونه پستاندار، ۲۲ گونه پرنده، ۱۳گونه خزنده، چهار گونه دوزیست، ۳۱ گونه ماهی، دو گونه نرم‌تن، ۲۱ گونه جانوری مختلف دیگر و در مجموع ۱۱۰ گونه جانوری یعنی در حدود ۱۰درصد از کل گونه‌های جانوری ایران هم‌اکنون در معرض تهدید قرار دارند. 

ضرورت حفاظت از حیات وحش

تحقیقات دانشمندان نشان داده که اگر گوشت‌خواران رأس هرم غذایی مانند یوزها از روی کره‌زمین محو شوند، درجه‌حرارت زمین هم به شکل تصاعدی افزایش پیدا خواهد رفت. این مطالعات که براساس سال‌ها تحقیق دانشمندان کانادایی است به این جمع‌بندی رسیده که انقراض گسترده گوشت‌خواران درشت‌جثه می‌تواند انتشار گازهای گلخانه‌ای را چند برابر افزایش دهد.

فعالیت‌های مخرب انسانی در طبیعت که از آن باعنوان تخریب زیستگاه یاد می‌شود، در اصل یک معیار طبقه‌بندی جهانی است که به‌طور خاص برای تعیین رده‌بندی حفاظتی گونه‌هایی که کمتر از نظر بیولوژیکی شناخته‌ شده‌اند، مفید است. به‌عنوان مثال بر این مبنا اگر زیستگاه در آستانه نابودی باشد یا حتی اگر دانشمندان اطلاعات خیلی ناچیزی هم درباره آن گونه داشته باشند، باز هم گونه در رده تهدیدشده جای می‌گیرد. یک گونه اعم از جانوری یا گیاهی بر مبنای مساحت آن محدوده‌ای که اشغال می‌کند، تعداد افراد بالغی که دارد، نرخ تخریب زیستگاه یا جمعیت‌اش توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) رده‌بندی می‌شود.

به منظور حفاظت از گونه‌های جانوری کشور به‌عنوان ذخاير مهم ژنتيكی می‌بایست جدی‌تر از گذشته قدم برداشت. فراهم کردن امكانات، نيروی كيفی و كمی مورد نياز حفاظتی و جلوگيری از تخريب زيستگاه‌ها می‌تواند شرايط مطلوبی را برای پويایی و پايداری گونه‌های جانوری كشورمان و زيستگاه‌های آن‌ها فراهم سازد.