گاوهای دریایی و دانستنیهای جالب

گاوهای دریایی یا دوگونگ‌ها، پستاندارانی بزرگ و آبزی هستند. آن‌ها را می‌توان در آب‌های کشورهای استرالیا، بحرین، کامبوج، چین، هندوستان، اندونزی، کنیا، ماداگاسکار، مالزی، فیلیپین، قطر، عربستان سعودی، سنگاپور، تانزانیا، تایلند، سومالی، سریلانکا، سودان، امارات متحده عربی و یمن سراغ گرفت. گاوهای دریایی در گذشته پراکنش قابل‌توجهی در آب‌های کم‌عمق خلیج‌فارس و دریای عمان داشتند اما تخریب سواحل کم‌عمق و غرقابی دریاها یکی از مهم‌ترین عواملی است که این گیاهخواران را به‌شدت آسیب‌پذیر کرده و جمعیت‌های آن‌ها را نقاط مختلف از جمله سواحل ایران کاهش داده است.

طول عمر گاوهای دریایی بین ۲۲تا ۲۵ سال تخمین‌زده شده است. الگوهای مهاجرتی آن‌ها نیز شبیه عشایر است، چراکه آن‌ها هیچ‌گاه از الگوهای مهاجرتی منظم تبعیت نمی‌کنند و در ضمن زندگی انفرادی را ترجیح می‌دهند. گاوهای دریایی زیستگاه‌های ساحلی کم‌عمق تا متوسط را ترجیح می‌دهند. از سوی دیگر گرایش آن‌ها به زیست در آب‌های گرم که حداقل بین ۱۵ تا ۱۷ درجه سلسیوس حرارت دارند، بیشتر است. بسترهای علف‌های دریایی از جمله مکان‌های محبوب گاوهای دریایی برای تغذیه‌اند اما تحقیقات نشان داده آن‌ها بيشتر از گونه‌های گیاهی که فیبر کمی دارند، تغذیه می‌کنند. درجه حرارت‌های فصلی و میزان بارندگی در اکوسیستم‌های منطقه‌ای تاثیر بسزایی بر جمعیت‌های دوگونگ دارد. 

مطالعات نشان داده که خلیج‌ فارس و دریای سرخ در کل میزبان بیش از هفت هزار دوگونگ یا گاودریایی هستند و این یعنی بزرگ‌ترین جمعیت دوگونگ‌ها در خارج از آب‌های استرالیا در این مناطق وجود دارد. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، برآوردهای پژوهشگران برنامه محیط‌زیست سازمان ملل، تعداد دوگونگ‌های خلیج‌فارس را درحدود5700 فرد تخمین‌زده است. 

تغییرات اقلیمی و جوی، تراکم خطوط کشتیرانی و تردد آن‌ها، آلودگی‌های کشاورزي، صنعتی، ماهیگیری و برداشت بی‌رویه از جمعیت آبزیان و توسعه نواحی ساحلی از جمله مهم‌ترین تهدیدات بقای دوگونگ‌ها در کل دنیا هستند. کاهش میزان باروری و طول عمر زیاد از جمله مهم‌ترین مشخصات گاوهای دریایی است. دوگونگ‌ها در مقایسه با ديگر پستانداران آبزی پروسه زادآوری بسیار کند و آهسته‌ای دارند. حفاظت از دوگونگ‌های بالغ از این منظر اهمیت دارد که می‌تواند ضامن حفظ و بقای یک جمعیت پایدار و ثابت باشد.

علت مرگ گاوهای دریایی در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان بيشتر ناشی از صید اتفاقی بالاخص در تورهای غیرقانونی یا حتی تورهایی است که بلااستفاده باقی مانده‌اند. برخورد با کشتی‌ها و لنج‌ها نیز برای آن‌ها پیامدهای جدی به همراه دارد. همان‌طور که اشاره شد، فعالیت‌های ساحلی از جمله لایروبی و خاکریزی که منجر به بر هم زدن شرایط زیستگاه می‌شود، تاثیرات بسزایی در افزایش تعداد تلفات این پستانداران آبزی داشته است.

اهمیت مناطق حفاظت‌شده ساحلی و دریایی در بقای دوگونگ‌ها 

ضرورت اعمال روش‌های جدید مدیریت و حفاظت از منابع دریایی در طول دهه‌هاي 1950 تا 1960 به‌طور گسترده‌ای در سطح جهان مورد توجه قرار گرفت. در سال 1975  سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان)، کنفرانس مناطق حفاظت‌شده دریایی را در توکیو هدایت کرد و در گزارش خود خواستار سیستمی از مناطق حفاظت‌شده دریایی شد که بتوانند معرف تمام اکوسیستم‌های دریایی جهان باشد. (نقل از کتاب مناطق حفاظت‌شده ساحلی دریایی ، نوشته هنریک مجنونیان ، 1376) 

مناطق حفاظت شده دریایی  Marine Protected Areas (MPA) عرصه‌هایی هستند که به‌منظور حفظ و نگهداری حیات‌وحش و زیستگاه‌ها، با مدیریت‌های خاص زیست‌محیطی قرار می‌گیرند. درحال حاضر بیشتر از پنج‌هزار مورد از آن‌ها در جهان ثبت شده که بعضی با توجه به شرایط خاص و نحوه مدیریت، فعالیت‌های انسانی را محدود کرده‌اند ولی در بعضی دیگر حتی کاربری‌های تفرجی، تجاری و ماهیگیری نیز مجاز دانسته شده است. در ایران مناطقی از جمله مصب رودخانه حفاظت‌شده گرگانرود، پناهگاه حیات‌وحش ساحلی دریایی گمیشان، منطقه حفاظت‌شده ساحلی دریایی کچو در شرق چابهار، منطقه حفاظت‌شده خلیج گواتر در ضلع جنوب شرقی منطقه حفاظت‌شده گاندو، منطقه حفاظت‌شده ساحلی دریایی تنگ، پزم و منطقه حفاظت‌شده مرجان‌های دریایی خلیج چابهار از جمله این مناطق معرفی و پیشنهاد شده‌اند. سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان به‌خصوص محدوده‌های نزدیک خلیج گواتر و بوشهر که پیش‌تر نیز گزارش‌هايي از حضور احتمالی و گاهي مستند چندین نمونه از گاوهای دریایی داشته‌اند، از منظر این بحث اهمیت بیشتری دارند که حفاظت از آن‌ها ‌باید جدی‌تر دنبال شود.

 از آن‌جا که تمامي کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و دریای عمان به‌نوعی در محدوده مهاجرت گاوهای دریایی‌اند، بنابراين احتمال مشاهده آن‌ها هم چندان دور از انتظار نیست. دامنه آگاهی و شناخت عموم مردم از این‌گونه آسیب‌پذیر از جایی به جای دیگر متفاوت است اما هر نوع کمک و حمایت مردمی می‌تواند در حفظ جمعیت این گونه بسیار موثر باشد. عکس‌ها و مشاهدات مردمی در بيشتر موارد به تیم‌های تحقیقاتی کمک می‌کنند تا بتوانند به یک جمع‌بندی درست از وضعیت زیستی موجودات زنده برسند. 

مشکلات گاوهای دریایی در ایران

در مبحث محیط‌زیست دریایی، کمبود امکانات همیشه یک معضل اساسی است. طول نوار ساحلی ایران در حدود 550 کیلومترمربع است. کمبود نیرو و تجهیزات برای حفاظت از پستانداران و آبزیان دریایی یکی از مشکلات بسیار جدی است. در بحث حفاظت از پستانداران دریایی نظیر گاوهای دریایی ضمن این‌که تجهیزات ویژه و اختصاصی لازم است به نیروی آموزش‌دیده هم نیاز است. به‌عنوان مثال سازمان حفاظت از محیط‌زیست به شناورهایی نیاز دارد که بتوانند در محدوده خاصی تردد داشته باشند. درحالی‌که متاسفانه چنین امکاناتی در دسترس نیست و حتی در زمان تلفات یا حتی مواردی از قبیل آسیب‌دیدگی هم بيشتر به دلیل کمبود امکانات نمی‌توان کار زیادی انجام داد. کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند اگر بتوانیم به شکلی از امکانات ديگر ارگان‌ها از جمله نیروی دریایی استفاده کنیم، در نوع خود می‌تواند کمک بسیار موثری باشد.

از سوی دیگر توافق‌ها و تفاهم‌های همکاری با ديگر کشورها هم راهگشا هستند. این تفاهم‌ها نه‌تنها می‌توانند زمینه آموزش را فراهم کنند بلکه حتی از نظر تجهیزاتی هم کمک موثری خواهند بود. قایق‌هایی که هم‌اکنون در بيشتر زیستگاه‌های این‌گونه و ديگر پستانداران دریایی استفاده می‌شود، محدودیت‌های خاصی دارند و صرفا اجازه سرشماری محدود پرندگان را به کارشناسان می‌دهند. درحالی‌که بازدید از جوامع جنگلی حرا و بخش‌های دورتر از سواحل نیز امری ضروری است، مخصوصا که درمورد پستانداران دریایی مانند گاوهای دریایی در حال حاضر آمار یا سرشماری دقیقی از میزان تلفات وجود ندارد. 

مشکلات ارزیابی و پایش پستانداران دریایی:

آقای مهندس اشرف‌علی حسینی ، رئیس اداره محیط‌زیست چابهار در مصاحبه‌ای اختصاصی با روزنامه جام‌جم ابعاد دیگری از این مسئله را مطرح ساختند : « در بحث محیط‌زیست دریایی، کمبود امکانات مسئله اصلی است. طول نوار ساحلی ما در حدود 550 کیلومترمربع است منتهی تجهیزات مناسب برای حفاظت را نداریم. کمبود نیرو نیز یکی از مشکلات جدی است. در بحث حفاظت از پستانداران دریایی از جمله گاوهای دریایی در عین این‌که تجهیزات ویژه و اختصاصی لازم است به نیروی آموزش‌دیده هم نیاز داریم. به فرض ما به شناورهایی نیاز داریم که بتوانند در محدوده خاصی تردد داشته باشند. چندی پیش در این منطقه یک مورد تلفات نهنگ داشتیم یا حتی مواردی از آسیب‌دیدگی و تلفات دلفین‌ها را داشتيم ولی متاسفانه به دلیل کمبود امکانات نتوانستیم کار زیادی انجام دهیم. در این موارد لازم است که این حیوانات کالبدشکافی و علت مرگ‌شان مشخص شود اما متاسفانه این امکانات وجود ندارد. اگر بتوانیم به‌نوعی از امکانات ديگر ارگان‌ها از جمله نیروی دریایی استفاده کنیم، خود می‌تواند کمک بسیار موثری باشد. از طرف دیگر توافق‌ها و تفاهم‌های همکاری با ديگر کشورها می‌تواند بسیار راهگشا باشد. این تفاهم‌ها نه‌تنها می‌تواند زمینه آموزش را فراهم کند بلکه حتی از نظر تجهیزاتی نیز در نوع خود کمک موثری است. قایق‌هایی که الان در اختیار داریم صرفا اجازه سرشماری محدود پرندگان را به ما مي‌دهد. درحالی‌که بازدید از جوامع جنگلی حرا و بخش‌های دورتر از سواحل نیز امری ضروری است، چراکه بالاخص درمورد پستانداران دریایی در حال حاضر آمار یا سرشماری دقیقی از میزان تلفات وجود ندارد. البته همه این‌ها پیش‌بینی شده فرضا در حال استقرار یک پاسگاه ساحلی هستیم اما وسعت محدوده بسیار زیاد است.»